Samorządy w pandemii – bez fajerwerków, ale z efektami. W odróżnieniu od władz centralnych

Na zdjęciu u góry: prezydent Białegostoku Tadeusz Truskolaski, wójt gminy Izabelin Dorota Zmarzlak (drugi rząd), prezydent Warszawy Rafał Trzaskowski, prezydent Gdańska Aleksandra Dulkiewicz, prezydent Sopotu Jacek Karnowski, prezydent Wrocławia Jacek Sutryk (drugi rząd) podczas demonstracji samorządowców w proteście przeciw pakietowi zmian podatkowych w programie" Polski Ład ".

Po dwóch latach pandemii widzimy jak na dłoni, że polskie państwo poległo na wielu frontach, począwszy od organizacji opieki zdrowotnej, poprzez zarządzanie polityką obostrzeń pandemicznych, skończywszy na zapewnieniu odpowiedniego poziomu wyszczepienia populacji.

Potrzebny jest racjonalny podział pracy angażujący wszystkich aktorów społecznych w myśl zasady „wszystkie ręce na pokład”. Przez dwa lata pandemii nie doczekaliśmy się sygnału ze strony rządu, że docenia on rolę samorządów, organizacji społecznych czy innych lokalnych aktorów we wspólnych wysiłkach na rzecz opanowania zagrożenia.

Rząd wini samorządy

Zamiast tego doświadczyliśmy przypisywania sobie przez rząd wszelkich, nawet pozornych sukcesów w walce z pandemią, nieustannego dyscyplinowania samorządów i zrzucania na nie winy za porażki, np. za nieprzygotowanie systemu opieki zdrowotnej.

Rząd wykorzystywał także politykę pandemicznego wsparcia dla samorządów do dyskryminowania wspólnot lokalnych, które nie sympatyzują z władzą, co widzieliśmy na przykładzie dystrybucji Rządowego Funduszu Inwestycji Lokalnych.

Nie zauważając, że nie radzi sobie z podstawowymi zadaniami w walce z pandemią, próbował nawet wkraczać na pole spraw absolutnie lokalnych.

Przykładem centralny program pod nazwą Korpus Wsparcia Seniorów, który miał rekrutować wolontariuszy pomagającym osobom starszym. Według raportu Instytutu Polityki Senioralnej po kilku miesiącach jego funkcjonowania do Korpusu zaangażowano mniej niż dwie osoby na każdą gminę.

Samorządy robiły swoje, choć rząd je osłabiał

Wspólnoty lokalne i władze samorządowe w tych niesprzyjających okolicznościach potrafiły jednak odnaleźć energię do działań, których niemałą próbkę dokumentuje analiza Ryszarda Łuczyna. To nie tylko akcje szycia maseczek ochronnych, „dobronosze” dostarczający zakupy czy „szczepibusy” dowożące mieszkańców do punktów szczepień. To także bardziej skomplikowane inicjatywy, pomagające dzieciom i rodzicom przetrwać trudny czas zdalnego nauczania, zwłaszcza w sytuacji chaotycznych i nieprzewidywalnych działań Ministerstwa Edukacji i Nauki.

Oczywiście, lokalne inicjatywy nigdy nie przebiją się do powszechnej świadomości równie skutecznie jak spektakularne akcje organizowane centralnie. Miliony Polek i Polaków usłyszały więc o rządowym transporcie maseczek największym samolotem świata, choć ostatecznie okazały się one bezużyteczne.

Lokalne akcje organizowania środków ochrony nie trafiły na pierwsze strony gazet, choć ich efekt okazał się znacznie lepszy. Dlatego tak ważne jest, aby pozytywne praktyki i doświadczenia dokumentować i upowszechniać, nie tylko z myślą o kolejnych falach pandemii, ale też jako dowód, że warto zaufać sile lokalnych wspólnot w czasach zagrożenia.

Zapewne wspólnoty lokalne mogły zdziałać więcej, gdyby nie fakt, że pandemia zbiegła się z negatywnymi efektami centralistycznej polityki ostatnich lat, która osłabiła samorząd finansowo i kompetencyjnie.

Pole do samodzielnych i odważnych działań było niewielkie, a niepewność co do dalszych perspektyw ogromna. Na przyszłość warto więc pomyśleć, jak wzmocnić samorządy, aby w obliczu kolejnych zagrożeń mogły zrobić więcej.

Samorządy trzeba wzmocnić

Obok ogólnego postulatu zwiększenia finansowych i organizacyjnych możliwości, warto rozważyć zwłaszcza poszerzenie kompetencji decyzyjnych samorządów w sytuacjach kryzysowych. Doświadczamy dziś bezradności w obliczu indolencji władzy centralnej przy wprowadzaniu jasnych i skutecznych reguł dotyczących szczepień czy paszportów covidowych. Wcześniej ponosiliśmy koszty chaotycznej polityki obostrzeń pandemicznych.

Te doświadczenia coraz silniej przemawiają za decentralizacją kompetencji decyzyjnych w tych sprawach, np. w formule lokalnej polityki obostrzeń, lokalnych paszportów covidowych czy nawet lokalnego obowiązku szczepień.

Co ciekawe, próbę pójścia w tym kierunku, zakończoną jednak nieuniknionym niepowodzeniem, obserwowaliśmy kilka miesięcy temu w Wałbrzychu, gdzie radni przyjęli głośną uchwałę wprowadzającą obowiązek szczepień adresowany do mieszkańców i osób pracujących w mieście.

To się w obecnym stanie prawnym nie mogło udać, bo ustawy samorządowe nie wyposażają władz lokalnych w mandat do wprowadzania tego typu regulacji. Może jednak warto, zachowując oczywiście maksimum staranności i ostrożności, rozważyć poszerzenie samodzielności samorządów również w podobnych sprawach?

Sprawa nie jest oczywiście jednoznaczna, bo większe upodmiotowienie samorządów w zakresie kompetencji władczych nie jest wolne od ryzyka nadużywania władzy. Pamiętajmy jednak, że to ryzyko nie jest obce również władzy centralnej, przy czym samorząd zdaje się instytucją bardziej obliczalną i łatwiej rozliczalną niż decydenci na szczeblu centralnym, których porażki i zaniedbania w walce z pandemią do tej pory umykają jakiejkolwiek odpowiedzialności prawnej czy choćby politycznej.

Analiza dr hab. Dawida Sześciło ukazała się na blogu Fundacji Batorego.