Skoro policja za pastwienie się nad panią Joanną jest chwalona, ktoś inny oberwie [O Komitecie P]

Ktoś w policji postanowił się wykazać gorliwością w ściganiu kobiet. Może liczył na pochwałę albo nie znał przepisów. Albo lubi wyżywać się na słabszych.

Policjanci naruszyli więc intymność pani Joanny, kazali się jej rozbierać i kucać, przeszukali jej osobiste rzeczy, bo dowiedzieli się od lekarza, że pacjentka jest po aborcji.

Co powinno było się stać po ujawnieniu tej sprawy?

Jest ona bardzo dobrze udokumentowana: są nagrania, relacje świadków i postanowienie sądu. Minęły już trzy miesiące. Struktury kontrolne w lub obok policji powinny były już sprawę zbadać, ustalić, jak mogło dojść do naruszenia praw obywatelki i wyciągnąć wnioski: czyli wskazać, co zrobić, by to się nigdy nie powtórzyło.

A co mamy?

Szok. Policja dopiero po ujawnieniu sprawy przez panią Joannę na oczach opinii publicznej próbuje ustalić wersję wydarzeń. Ujawnia dane chronione, potem je wygumkowuje. Szef policji, minister spraw wewnętrznych, a potem minister sprawiedliwości rzucają się na pomoc. Mimo że o sprawie ewidentnie niewiele wiedzą. Ale policji bronią – bo muszą.

To policja upolityczniona, sprywatyzowana, broniąca tej władzy.

Na skrzywdzoną obywatelkę wylewa się fala hejtu z rządowych mediów i z sieci. Nie jest to akcja spontaniczna, ale skoordynowana obrona władzy. Szef KRRiT wszczyna śledztwo przeciwko mediom, w tym telewizji, z którą władza ma na pieńku (tak bardzo, że atakuje ją osobiście sam premier).

To nie pierwszy raz

Nie jest to wcale incydent. Kiedy w czasie protestów kobiet przeciwko orzeczeniu TK Przyłębskiej Policja używała przemocy, jej szefowie oraz ministrowie nadzorujący policję natychmiast ogłaszali, że w pełni popierają interwencję.

Policja dała się wmontować w system nacisku władzy na obywateli – wytwarza fikcyjne i dęte sprawy, potem zeznaje w sądzie, że nic nie pamięta, ale że to dowódca kazał (wszystko to dokumentujemy w cyklu “Na celowniku”).

A teraz skarży się, że przecież ona nic nie może. I że zrobiono z niej chłopca do bicia.

Liczba skarg na działania policji rośnie

Statystyki są bezlitosne: liczba skarg na działania policji w Polsce rośnie. Skargi dotyczą nadużywania środków przymusu bezpośredniego przez funkcjonariuszy, nieuzasadnionych zatrzymań oraz wątpliwości czy policjanci działają w granicach uprawnień. Dosyć często sądy uznają racje skarżących się, a nawet przyznają odszkodowania.

Nie zmienia to jednak rosnącego przekonania, że policjanci nie ponoszą odpowiedzialności za swoje działania, nawet jeśli ich błędy są potwierdzane przez sądy.

Przykładem wydarzenia z nocy z 7 na 8 sierpnia 2020 roku, kiedy to policja, po protestach w obronie Margot, wyłapywała na ulicach Warszawy przypadkowe osoby z tęczowymi emblematami. Sądom, Krajowemu Mechanizmowi Prewencji przy RPO i komisji senackiej udało się udokumentować skalę naruszeń – i nic, absolutnie nic z tego nie wynikło.

Co z tego mamy? Że policja kogoś zaatakuje, że możesz to być Ty, Czytelniku, albo ktoś z Twoich bliskich. To się nie zmieni bez przywrócenia od nowa cywilnej kontroli nad policją. Niezależnej instytucji, która będzie w stanie wyłapywać błędy i doprowadzać do ich naprawy.

Bez tego nie da się odbudować zaufania do policji. A to powinno być priorytetem nowych władz, bo zaufanie do policji wzmacnia zaufanie do innych instytucji państwa prawa

Policja zawsze może skrzywdzić i zabić

3 lipca w sali seminaryjnej Uniwersytetu SWPS w Warszawie zbierają się ludzie symboliczni dla niezależnej, przedpisowskiej policji, sędziowie, parlamentarzyści adwokaci, działacze na rzecz praw człowieka, naukowcy.

Wygląda to, jak niegdysiejsza narada w Biurze RPO nad rozwiązaniami systemowymi, które mogą lepiej chronić prawa człowieka. Tyle że tym razem odbywa się to na otwartej konferencji, z udziałem studentów.

Organizator seminarium, były RPO a teraz dziekan Wydziału Prawa SWPS Adam Bodnar, ściąga na spotkanie przedstawicieli wzorcowej instytucji kontrolującej policję – belgijskiego Stałego Komitetu Nadzoru nad Służbami Policyjnymi w Królestwie Belgii (Comité P): jego szefową Kathleen Stinckens oraz Jana Van Liera, zastępcę Biura Dochodzeniowo-Śledczego w Komitecie Stałym P.

Belgowie powołali Komitet w 1991 roku nie dlatego, że są tacy mądrzy, ale dlatego, że mieli i nadal mają poważne problemy z policją. W latach 80. kraj wstrząsnęła seria 28 brutalnych morderstw – tzw. morderstw brabanckich. Policja nie była sobie w stanie z tym poradzić. Opinia publiczna wymusiła jednak niezależne śledztwo, a to wykazało ogromną skalę nieudolności, korupcji i braku koordynacji działań.

– opowiadała na konferencji na SWPS Kathleen Stinckens.

Ten skandal doprowadził do powołania niezależnej instytucji cywilnej, nadzorowanej ponadpartyjnie. Jej uprawnienia stale są rozszerzane – od 2023 roku. Belgia na zalecenie Komitetu wprowadziła też nowe przepisy chroniące sygnalistów w policji.

Bo jest prawda dosyć oczywistą, że ludzie, których państwo upoważnia do stosowania przemocy w swoim imieniu, mogą tej przemocy nadużyć.

W 28. roku działania Komitetu Belgią wstrząsnął niesłychany skandal: śmierć Słowaka Józefa Chovanca w areszcie na lotnisku Charleroi. Trzech policjantów przyduszało go przed kwadrans, a czwarty w tym czasie hajlował.

Jak PiS rozmontował system kontroli nad policją

Polska miała nie idealny, ale działający system kontroli nad policją. Zajmowało się tym kilkanaście instytucji, specjalne struktury były stworzone w ramach samej policji.

Niestety, PiS tym instytucjom przetrącił kark – pozbawił je niezależności. Dziś sygnał o nieprawidłowościach rozpoznają one jak atak na władzę, a nie informację, że coś należałoby poprawić.

Przywrócenie ich do poprzedniego stanu może być raczej trudne.

Cały system został w Polsce wymyślony z założeniem, że instytucje publiczne są niezależne i nie są podporządkowane jednej sile politycznej.

Opierał się on na założeniu, że dokumentowanie problemów i zadawanie pytań Policji jest dostatecznie skuteczne. Zebrane informacje (i imienne odpowiedzi) mogą być materiałem pozwalającym na pociąganie do odpowiedzialności. Więc zadziała to prewencyjnie – a jeśli coś złego się wydarzy, to cały system będzie próbował się samo naprawić.

Dziś to po prostu nie działa – bo nieuchronność kary jest żadna, zaś władza nagradza swoich szybko i bez skrupułów. Ale za obronę interesów władzy.

Jak wylicza prof. Stanisław Pieprzny z Uniwersytetu Rzeszowskiego (na seminarium w SWPS), większość skarg na policję rozpatruje sama policja. I potwierdza... 12 procent z tego.

Jeszcze kilka lat temu RPO był w stanie skutecznie przekazywać zalecenia i uwagi krytyczne. “Teraz jest to, co jest. 75 proc. spraw ze znikomej liczby podjętych do rozpatrzenia, jest załatwiona niezgodnie z oczekiwaniami wnioskodawców” – mówiła pełnomocniczka RPO w Katowicach prof. Aleksandra Wentkowska, która jako prawniczka specjalizuje się w nadzorze nad policją.

“Sposób wyjaśnienia skarg nie jest taki jak w demokratycznym państwie prawa. Stąd efekt, że są one wyjaśniane tak, żeby niczego nie wyjaśnić” – mówi generał Adam Rapacki (prezes Stowarzyszenia Generałów Policji Rzeczypospolitej Polskiej, były wiceminister spraw wewnętrznych i były zastępca komendanta głównego policji).

Dobrym przykładem jest historia z Katowic: Annie Domańskiej w czasie demonstracji policjant wyłamał rękę w łokciu. Sprawa trafiła do prokuratury, ale ta – a jest przecież podporządkowana tej samej władzy, która wysyła policję do pacyfikowania demonstracji – przyjęła wersję policji. Po czym Anna Domańska została oskarżona... o składanie nieprawdziwych zeznań.

W czasie niedawnego posiedzenia sejmowej komisji spraw wewnętrznych mowa była o praktyce wymieniania się kartą Krajowego Systemu Informacyjnego Policji (KSIP), które pozwalają dostać się do danych personalnych obywateli. Otóż policjant, który ma coś za paznokciami, stara się poznać dane świadków i poszkodowanych wchodząc do systemu na kartę innego policjanta, tak że nie zostawia śladów.

Jest o co się bić. Jak działa Komitet P

Państwo demokratyczne musi mieć niezależny system kontroli policji. Czy da się do Polski zaimportować belgijskie rozwiązanie?

Komitet Stały P to niezależna, działająca pod nadzorem parlamentu od 30 lat instytucja.

• W skład jej wchodzi 12 członków wybieranych przez parlament na sześcioletnią kadencję (“nie zdarzyło się, by większość rządowa zaburzyła funkcjonowanie Komitetu i skróciła kadencję członka" – podkreśla Kathleen Stinckens).
• Mają zespół śledczy złożony z 42 osób z doświadczeniem pracy w policji.
• Na czas pracy w Komitecie P ich związki z policją są przecinane, ale potem mogą wrócić do służby.
• Analizują oni skargi i przedstawiają rekomendacje. Ale decyzje podejmują już członkowie Komitetu P., a nie byli/przyszli policjanci.
• Komitet P ma na etacie 35 osób obsługi administracyjnej i około 10 mln euro rocznego budżetu.

Komitet P doprowadził do tego, że wszystkie skargi na działania policji znajdują się w jednej policyjnej bazie danych, do której Komitet P ma dostęp. W zasadzie połowa z tych skarg jest uznawana za zasadne.

Jednak Komitet P nie zajmuje się karaniem policjantów, ale systemowym poprawianiem działania policji. Komitet doprowadził np. do zmiany wytycznych w sprawie zatrzymywania samochodów (wcześniej przepisy pozwalały na strzelanie w opony).

Swoje śledztwa Komitet prowadzi za wiedzą szefostwa policji. Pierwszym krokiem jest sprawdzanie wiedzy o wydarzeniu na szczeblu kierowniczym.

W 2022 roku takich śledztw kryminalnych w Belgii Komitet P prowadził 97, samych zaś skarg dostał 2690. “Skargi to informacje służące poprawie działania policji” – podkreśla kolejny raz Jan Van Lier. „Kontrola to jedna rzecz. Ważne jest wyszkolenie i to, że średni szczebel bierze odpowiedzialnych”.

Kathleen Stinckens pochwaliła się np. pomysłem, by absolwentom belgijskich szkół policyjnych robić egzaminy z przepisów o stosowaniu środków przymusu bezpośredniego. I wyszło na to, że młodzi policjanci nie umieją zastosować przepisów w praktyce (egzamin polegał na pytaniu, jak policjant ma się zachować w konkretnej sytuacji).

Biuro Monitorowania Interwencji Policji? Dlaczego nikt o tym nie pomyślał?

Ależ pomyślał. Projekt dla podobnej polskiej, niezależnej instytucji już jest. I leży w Sejmie od dwóch lat – przygotował go poseł Wiesław Szczepański z Lewicy. Z projektem nic się z nim nie dzieje. Jak mówi Szczepański, większość sejmowa jest zdania, że Biuro Monitorowania Interwencji Policji dubluje działania innych instytucji.

Czy w Belgii też padają takie zarzuty? – jeden z posłów poseł zapytał Kathleen Stinckens.

“Od lat 80., bo zabójstwach brabanckich jest jasne, że policja, żeby działać, musi mieć cywilną kontrolę. A my naprawdę jesteśmy niezależni: ludzie nam zarzucają się, że jesteśmy zbyt blisko policji, a policja oskarża nas o nadmierną ostrość. Lepszego dowodu się nie znajdzie” – mówią Stinckens i Van Lier.

Raporty roczne Komitetu P są żmudną lekturą: krok po kroku wyliczane są tam różne systemowe problemy, często wynikające ze złego wyszkolenia, uprzedzeń, barku wiedzy policjantów o przemocy domowej itd.

W przeciwieństwie do tego doroczne, przedstawiane Sejmowi raporty ministra Kamińskiego o działalności Policji nie zawierają żadnych problemów. Zdaniem ministra z PiS jest z policją PiS świetnie.

To wszystko jest – jak widać – bardzo żmudne. Ale jeśli się tego nie zrobi, to policja znowu wkroczy do gabinetu lekarskiego i kolejnej osobie każe zdjąć majtki. Bo tak.