Uciec z Rosji, trafić do Tbilisi z nadzieją, że Rosja tam nie dotrze. Do czasu [REPORTAŻ]

Z okazji 8. urodzin OKO.press, które wystartowało 16 czerwca 2016 roku, przez cały tydzień przypominamy wybrane teksty (i filmy) z tych ośmiu lat. Takie, które zmieniły bieg zdarzeń, ale także po prostu teksty wyjątkowo dobre, ciekawe, ważne dla opinii publicznej. Poza tym mamy dla Was w prezencie osiem wybitnych reportaży OKO.press w wersji audio. I cały czas czekamy na Wasze życzenia, liczymy na wskazanie, czego Wy sobie życzycie od OKO.press

Dziś reportaż Stasi Budzisz, który ukazał się 23 października 2022 roku. Oto co dzisiaj dodała autorka do tego tekstu.

Wojna w Ukrainie trwa już ponad dwa lata, w jakiś upiorny sposób zdążyliśmy do niej przywyknąć. Rosjanie też. Ci, którzy w lutym i wrześniu 2022 roku masowo uciekali poza granice swojego kraju, zaczynają osiadać w nowych miejscach. Ktoś pojechał dalej, ktoś wrócił do ojczyzny.

W Gruzji też opustoszało, choć nadal rosyjski w centrum Tbilisi nie jest rzadkością, a w drogich kawiarniach większa jest szansa na spotkanie kogoś o słowiańskiej urodzie niż miejscowych. Ale wielu wyjechało.

Wtedy, w 2022 roku, Rosjanie mówili, że mają w Gruzji wszystko, czego potrzeba: spokój, roczny bezwizowy pobyt, możliwość pracy, zakładania firm. I to wszystko zostało, zapodział się gdzieś tylko spokój o przyszłość.

Część z nich wystraszyła opcja przyjęcia Gruzji w struktury Unii Europejskiej, kiedy ta przyznała jej pod koniec 2023 roku status kandydata. Bali się, że dla Rosjan nie będzie miejsca w Europie i zaczęli szukać czegoś bardziej stabilnego.

Część z przerażeniem patrzy, co dzieje się w Gruzji od wiosny tego roku, bo wszystko to do złudzenia zaczyna im przypominać Rosję, z której uciekli. Gruzja niedawno przyjęła prawo o tzw. zagranicznych agentach, analog tego samego, które wprowadził w 2012 roku Władimir Putin i które w Rosji doprowadziło do śmierci społeczeństwa obywatelskiego i wolnych mediów.

Teraz gruzińskie władz pracują nad prawem, które ma chronić gruzińskie wartości, a będzie wymierzone m.in. w mniejszości seksualne. Mimo wielu trudności to właśnie w Gruzji osobom nieheteronormatywnym przez wiele lat żyło się najbezpieczniej w całej poradzieckiej przestrzeni. Za chwilę się to zmieni.

Pozamykali więc swoje kawiarnie, księgarnie, centra i wyjechali.

Niektórzy, tacy jak Maks Iwantsow, założyciel „Domu” na ulicy Betlemi, kiedy w lutym wyjechał na chwilę z Gruzji, już do niej nie wrócił. Nie wpuszczono go. Mieszka teraz w sąsiedniej Armenii, w Erywaniu. Nie wie, dlaczego go nie wpuszczają. Domyśla się, że istnieje coś w rodzaju „listy Iwaniszwilego” z nazwiskami rosyjskich dziennikarzy i aktywistów, którzy z racji zbliżenia Gruzji z Rosją stali się niewygodni.

Ci, którzy zostali, nadal nie za bardzo uczą się gruzińskiego i ciągle mówią o sobie „relokanci”. Obrażają się, kiedy nazwiesz ich migrantami albo uchodźcami. Czekają, co przyniosą jesienne wybory parlamentarne.

Z tbiliskich murów znikły już prawie antyrosyjskie napisy, ludzie stali się obojętni. Przywykli. Jednak nasiliło się jedno – mówienie po rosyjsku stało się krindżem. Rosyjskiego starają się nie używać nawet Rosjanie.

Rosjanie: nie wkurzajmy Gruzinów! Jesteśmy tu uciekinierami i okupantami [Reportaż z Tbilisi]

15 dnia po ogłoszeniu przez Putina „częściowej” mobilizacji idę na spotkanie pod tytułem „Apteczka pierwszej pomocy dla nowych gości w Gruzji”. Jest czwartek, osiemnasta, w Tbilisi powoli zaczyna się wieczór, a z nim nocne życie. Spotkanie odbywa się w „Domu” na ulicy Betlemi, w samym centrum starej dzielnicy Sololaki. „Dom” to rosyjska organizacja, która powstała w ciągu ostatniego pół roku. Założył ją Maks Iwantsow, petersburski aktywista, którego poznałam w marcu.

Wtedy był tu nowy, zaledwie kilka dni po ucieczce z Rosji, dziś okrzepł, zorganizował się i prężnie działa. Aktywizuje wolontariuszy, organizuje szkolenia dla dziennikarzy i opracowuje system edukacyjny dla rosyjskich dzieci. Uczą się zdalnie w rosyjskich szkołach, ale w samym Tbilisi działa już 15 domowych szkół i przedszkoli dla dzieci uciekinierów. Teraz jednak Iwantsow wszystkie siły wkłada w adaptację tych, którzy uciekli od poboru.

To już dziesiąte spotkanie dla nowych. Ludzie powoli się schodzą, ale nie ma ich zbyt wielu, z dziesięciu młodych mężczyzn i dwie kobiety. Nie znają się. Nieśmiało się rozglądają. Widać, że dopiero co przyjechali.

– Gruzini nie rozumieją, dlaczego właśnie ich kraj wybraliśmy – zaczyna Andriej, prowadzący spotkanie. – Są w szoku. A Gruzja to dla nas dobre miejsce do życia. Mamy tu wszystko, czego nam potrzeba: spokój, roczny bezwizowy pobyt, bez problemu możemy pracować, otwierać rachunki bankowe i firmy. Jest też tanio. Niemniej, pytają: dlaczego? Rosja nie jeden raz napadła na Gruzję, dlatego dla niektórych Gruzinów fakt, że od marca Tbilisi mówi po rosyjsku, może być traumą.

„NIEDZIELA CIĘ ZASKOCZY” to cykl OKO.press na najspokojniejszy dzień tygodnia. Chcemy zaoferować naszym Czytelniczkom i Czytelnikom „pożywienie dla myśli” – analizy, wywiady, reportaże i multimedia, które pokazują znane tematy z innej strony, wytrącają nasze myślenie z utartych ścieżek, zaskakują właśnie.

Ruski bar, ruski mir

Od marca do października na mapie Tbilisi przybyło rosyjskich klubów i miejsc spotkań. Jest „Koshini”, bar z pięknym widokiem na całe miasto. Wzbudza dużo kontrowersji wśród rosyjskiej diaspory. Plotka głosi, że założyli go liberałowie z kręgów Nawalnego, a z nimi nie każdemu po drodze. Jest też „Graal” w samym centrum starówki, w którym pracownicy witają się gruzińskim „gamardżoba”, a nie rosyjskim „zdrawstwujtie”. I choć na tym ich znajomość gruzińskiego się kończy, jakoś się starają. Jest i „Szpana” na Mardżaniszwili, bar, który zdążył już zmienić nazwę i rozkręcić aferę w rosyjskim półświatku.

Na początku nazywał się „Freak” i był barem wegetariańskim, ale się zradykalizował. Weganie, którzy byli w większości, wyrzucili z pracy wszystkich wegetarian i zaczęli od nowa.

Od plotek się roi. Nic dziwnego, Tbilisi zawsze żyło plotką. Idę do każdego z tych miejsc. Wszędzie słyszę tylko rosyjski i widzę słowiańską urodę.

O to, jak się ze sobą ułożyli, pytam Rosjan i Gruzinów.

– Prowadzimy dwa paralelne życia, jedno nasze, rosyjskie, obok płynie ich, gruzińskie – mówi Maks. – W zasadzie można powiedzieć, że nie potrzebujemy siebie nawzajem. Stykamy się na ulicach, w bankach, agencjach nieruchomości, ale poza usługami nie musimy mieć ze sobą kontaktu. Gruzini w zasadzie nie zaglądają do naszych miejscówek.

– Podjąłem próbę robienia w „Domu” eventów po angielsku, ale nie było publiki. Przez te pół roku udało nam się stworzyć prężnie działającą community, więc potrzeby bycia blisko z Gruzinami nie mamy. Może to i lepiej, bo bliskość zawsze wiąże się z lojalnością. Pewnie nie moglibyśmy wtedy urządzać spotkań w sprawie LGBT albo poruszać innych drażliwych tematów. Wolimy robić swoje, na swoich warunkach i nie rzucać się w oczy – deklaruje Maks.

Wśród Rosjan zdania na ten temat są jednak podzielone. Inaczej do problemu podchodzi Stas Gaiworonsky, bukinista, który osiadł w Tbilisi w listopadzie 2019 roku i otworzył księgarnię Itaka Books.

– Nie mogę powiedzieć, że sam władam tym językiem, ale się uczę. Trochę uciekam od Rosjan, raczej przyjaźnię się z Ukraińcami i Gruzinami, pewnie dlatego patrzę na ten masowy najazd z lękiem.

Gruzini rosyjskie miejsca omijają szerokim łukiem. Wiedzą o nich, ale nie chodzą. Nie czują się tam dobrze. Marta Adaraszelia, redaktorka naczelna portalu Sova.news, przez przypadek weszła do jednego z nich na kawę.

– Zamówiłam i po chwili dotarło do mnie, że barman nie rozumie, co do niego mówię – opowiada. – Powtórzyłam po angielsku, ale też nie zrozumiał. W końcu pojawił się ktoś, kto przetłumaczył moje zamówienie. Moment, kiedy w swoim kraju nie mogę zamówić kawy w swoim języku, jest dla mnie jak przekroczenie czerwonej linii. Mimo że doskonale znam rosyjski, nie zgadzam się na mówienie w tym języku w moim kraju. To bardzo nieprzyjemne doświadczenie.

Nie ma w gruzińskim prawie zapisu, który zabraniałby prowadzenia biznesu w Gruzji bez znajomości gruzińskiego. Korzysta z tego wiele narodowości, nie tylko Rosjanie. Podobne prowadzą Chińczycy, Turcy, Irańczycy, Hindusi, Polacy. Nie wszędzie też można spotkać gruziński, ale to Rosjanie kłują w oczy najbardziej.

A jeśli Rosjanin nie wie, o co chodzi?

Najsłynniejsza imprezownia w całym postsowieckim świecie, tbiliski Klub Basiani, w ogóle nie wpuszcza Rosjan w swoje mury. Restrykcje wprowadził także bar Deda Ena. W kwietniu zaordynował dla obywateli RF obowiązek wypełnienia formularza, który nazwał wizą. Gość zobowiązuje się m.in. do niepłacenia w rublach, zwracania się do personelu w językach gruzińskim lub angielskim i niezmuszania nikogo do rozmowy po rosyjsku.

A to nie wszystko. Aby otrzymać wizę, trzeba zgodzić się z ośmioma punktami:

1. Nie głosowałem na Putina, jest dyktatorem.
2. Potępiam rosyjską agresję na Ukrainę.
3. Krym to Ukraina, podobnie jak inne sporne terytoria.
4. Abchazja oraz region cchinwalski to Gruzja.
5. 20 proc. Gruzji jest okupowane przez Rosję.
6. Co 12 obywatel Gruzji stał się uchodźcą z powodu rosyjskiej inwazji.
7. Zgadzam się z frazą „Russkij wojennyj korabl idi nachuj”.
8. Slava Ukraini!

Na początku października stolicę Gruzji odwiedziła Ksenia Sobczak, rosyjska celebrytka, dziennikarka i youtuberka, ale przede wszystkim córka byłego burmistrza Petersburga, bliskiego współpracownika Putina. Na swoim kanale opublikowała wywiad z Dato Lapaurim, właścicielem baru Deda Ena. Ona pyta po rosyjsku, on odpowiada po angielsku. Stoją przed barem, pod wielkim napisem kierującym rosyjski okręt wojenny w znanym wszystkim kierunku. Przed, bo Ksenia Sobczak do baru wpuszczona zostać nie może – oddała swój głos na Putina, nie spełnia więc pierwszego warunku. Za chwilę okaże się, że nie tylko tego. Oto fragment ich rozmowy (w przekładzie z j. angielskiego i rosyjskiego):

SOBCZAK: Jestem pewna, że gdyby otworzył pan w Niemczech bar Deda Ena i wprowadził takie wizy dla Żydów, to zamknęliby go już na następny dzień. To zostałoby uznane za nazizm.

LAPAURI: Nie ma żadnego związku między Żydami w Niemczech a Rosjanami w Gruzji. To dwie różne historie.

SOBCZAK: To ocenianie ludzi po narodowości. Gdyby tutaj przyszedł Francuz, który popiera Putina, to nie musiałby wypełniać tego formularza.

LAPAURI: Formularz jest skierowany do Rosjan, bo Putin to wasz przywódca. Wy go wybraliście. Nie ma znaczenia, czy te wybory były sprawiedliwe, czy nie, faktem jest, że większość Rosjan popiera jego politykę.

SOBCZAK: Ale nie wszyscy. Dlaczego ta aplikacja jest tylko dla Rosjan?

LAPAURI: Bo 20 proc. mojego kraju jest okupowane przez Rosję. 300 tys. Gruzinów z Abchazji i rejonu cchinwalskiego ze względu na Rosję stało się uchodźcami we własnym kraju.

SOBCZAK: Ale nie każdy Rosjanin, który przyjeżdża do Tbilisi, wie, o co chodzi na przykład z Abchazją.

LAPAURI: Powinien wiedzieć.

SOBCZAK: A co, jeśli nie wie?

LAPAURI: To nie powinno go tu być. Nie chcemy tutaj takich Rosjan, którzy przyjeżdżają jeść chaczapuri. Niewiedza jest popieraniem polityki Putina.

SOBCZAK: Rozumiem, że chce pan oświecać Rosjan na temat historii swojego kraju, ale do czego jest potrzebny punkt „Slava Ukraini”? Albo, dlaczego mam się godzić z twierdzeniem o rosyjskim okręcie? Co ma wspólnego jedno z drugim? Jaki związek ma Ukraina z Gruzją?

LAPAURI: Nie widzi pani związku?

SOBCZAK: Mnie się wydaje, że to są dwa oddzielne państwa. Dlaczego wy w swoim suwerennym państwie chcecie, by Rosjanie wiedzieli nie tylko o Abchazji, ale też o Ukaranie. Ja znam wielu ludzi, którzy nie popierają tzw. wojennej operacji.

LAPAURI: To jest więc wojna czy specjalna operacja?

SOBCZAK: Nie mogę mówić wojna, bo mnie posadzą. Dlaczego to dla pana takie ważne?

LAPAURI: Bo ludzie powinni się określić, czy są za wojną, czy nie.

SOBCZAK: Można być przeciw wojnie, ale nie „Slava Ukraini!”. Dlaczego ja mam być za Ukrainą? Jestem przeciw wojnie, ale nie popieram Ukrainy.

Za Kaukazem Moskwa

Na spotkaniu adaptacyjnym w „Domu” Maks i Andriej tłumaczą zawiłości polityki rosyjsko-gruzińskiej.

– Stosunki gruzińsko-rosyjskie są trudne. 40 km od Tbilisi stoją rosyjscy żołnierze i Gruzini o tym pamiętają. Nie wchodźcie w spory historyczne ani polityczne, a jeśli byliście kiedyś na wakacjach w Abchazji, to nie chwalcie się tym za bardzo. Można za to dostać pięć lat, bo prawdopodobnie złamaliście prawo międzynarodowe, nielegalnie przekraczając granicę.

– I co najważniejsze: nie mówcie Zakaukazie. Dla Gruzji za Kaukazem jest Moskwa – dodaje Andriej.

Ta uwaga wzbudza śmiech.

Jak zarobić na Rosjanach

Tymczasem Tbilisi wygląda na spokojne. Od czasu do czasu pod parlamentem zbierze się grupa osób skandujących antyrosyjskie hasła, miejscy aktywiści rozwieszą na mieście plakaty w podobnym duchu, opozycja będzie wzywała rząd do wprowadzenia ograniczeń na niekontrolowany wjazd uciekających przed mobilizacją mężczyzn, ktoś na kogoś krzywo spojrzy, ale to wszystko.

– Nie obawiajcie się gruzińskiej gościnności – na spotkaniu powie nowym Maks. – Tego u nas nie ma, ale tutaj po prostu tak jest. Nie szukajcie w tym podstępu.

— Z początku patrzyłem na to z niedowierzaniem — zawtóruje mu Andriej. – Ale potem zrozumiałem, że tak naprawdę też może być. To zajmuje chwilę, ale można do tego przywyknąć.

Znam ten kraj i Gruzinów. Wiem, że nie mówią wprost. Szybciej będą wymyślać memy, otwarcie wyrażą swoje zdanie w mediach społecznościowych albo ukryją swoje niezadowolenie w toaście, ale będą unikać bezpośredniej konfrontacji. Widzę to nawet na spotkaniu z polityczną blogerką i publicystką Marią Ekser. Siadamy kafejce przy ruchliwej ulicy. Rozmawiamy po rosyjsku o bieżącej sytuacji, ale kiedy obok przy stoliku siadają trzy Rosjanki, Maria namawia mnie na zmianę stolika. Nie chce, by słyszały, o czym rozmawiamy. Będzie niemiło.

Po 21 września syn jej moskiewskiego kolegi uciekł do Gruzji. Zadzwonił do niej i poprosił o pomoc. Pomogła, mimo że kolega i żona popierają politykę Putina, a syna uważają za zdrajcę ojczyzny.

– Jak mogłabym nie pomóc? – mówi. – Pokierowałam go odpowiednio, podpowiedziałam parę rzeczy, kazałam dzwonić w razie jakichkolwiek kłopotów. Nie mogłam go wziąć do siebie, mimo że nie miał już pieniędzy. Mam dwójkę dzieci i mamę z chorobą onkologiczną na utrzymaniu. Żyje się bardzo trudno, ceny poszybowały w górę i każdy ledwo wiąże koniec z końcem.

Średnia pensja, według Gruzińskiego Urzędu Statystycznego, wynosi 1541 lari, to niecałe 2800 złotych, ale poza stolicą rzadko kto tyle zarabia. Mówi się, że jest dobrze, kiedy ma się na miesiąc 600 lari, jakieś 1100 złotych. Z emeryturami nie lepiej. Są jednakowe dla każdego obywatela i miesięcznie wynoszą 280 lari, to 504 zł. Po przekroczeniu 75 roku życia można liczyć na 20 lari, 36 złotych więcej. Tylko stulatkowie mogą lepiej pożyć, im należy się 500 lari, czyli 900 złotych na miesiąc.

A ceny nie rozpieszczają. W ostatnim roku olej napędowy wzrósł o 45 proc., a żywność około 20-30 proc. Idę na bazar i sprawdzam ceny, przeliczając na złotówki: kilogram sera 40 zł, chleb 2 zł, kilogram mąki 4,50 zł, mleko 8 zł, masło: 15 zł, kilogram kurczaka: 18 zł, a wieprzowiny 32 zł, jogurt maconi 4,50 zł.

Lodówki moich znajomych świecą pustkami.

Najgorzej jest jednak z cenami wynajmu nieruchomości.

Ceny najmu od momentu eskalacji konfliktu w Ukrainie i masowego napływu Rosjan wzrosły nawet o 200 proc. Wynajem dwupokojowego mieszkania kosztuje teraz około 800 – 1000 dolarów, w lepszych dzielnicach za 50 metrów trzeba zapłacić nawet dwa tysiące dolarów. Gruzińskich studentów nie stać na wynajem po takich cenach, a państwo i uczelnie nie zapewniają akademików.

– Ceny są jak z kosmosu – mówi Marta Adaraszelia. – Gruzini zarabiają na Rosjanach, nie ma co ukrywać. Nie przywitaliśmy ich na granicach jak Kazachowie z wodą, pomocą i dobrym słowem, ale potrojonymi cenami za mieszkania, taksówki i jedzenie. Może i to nie jest miłe, ale nie mamy w sobie żadnego moralnego dylematu, by z tej okazji nie skorzystać. Przeciwnie, to doskonały moment, by na nich zarobić. To im powinno być wstyd, że nas okupują, ale go nie mają. Skoro nasz rząd traktuje ich jak turystów, my będziemy kasować ich jak turystów.

Największa chinkalnia na południu

„Turyści” z Rosji zatrzymują się jednak w Gruzji na dłużej. Sowa.news podaje, że od 1 marca do 1 października 2022 roku Rosjanie otworzyli w Gruzji 13 tysięcy firm. Rząd nie ma nic przeciwko, tłumacząc, że każdy przedsiębiorca będzie odprowadzał podatki do skarbu państwa.

– Tyle że to niewiele znaczy – tłumaczy Maria Ekser. – Zgodnie z prawem jednoosobowa działalność gospodarcza, a takich powstało najwięcej, obciążona jest jednoprocentowym podatkiem, który oczywiście rośnie w zależności od zarobionych pieniędzy. Niemniej, maksymalny podatek, jaki można odprowadzić, wynosi 20 procent.

Większe firmy do dochodowego płacą jeszcze 18 proc. VAT. Istnieje jednak możliwość niemal całkowitego obejścia płacenia podatków. W koszta można wrzucać niemal wszystko: sprzęty, samochody, nieruchomości. Za chwilę okaże się, że jedyny wkład Rosjan w gospodarkę to pieniądze, które przywieźli. Co prawda podniosły wartość lari, ale wpłynęły na wzrost cen.

Marię wkurza jeszcze inna kwestia.

– Nie mamy pewności, że nasze służby i rząd dostatecznie dobrze sprawdzają, kto przekracza naszą granicę. Nie ma opracowanej żadnej strategii bezpieczeństwa. Nie wiemy nawet dokładnie, ile osób wyjechało, a ile zostało.

Stas Gaiworonsky myśli podobnie i nie ukrywa, że się boi.

– Oni tu przyjechali jak na daczę, jak do największej chinkalni na południu, jak się kolonialnie w Rosji mówi na Gruzję. Nie wiem, czego można od nich oczekiwać. Ci z wiosny to aktywiści i dziennikarze, ludzie, którzy pracują zdalnie, wiemy, kim są. A teraz napłynęło tylu różnych ludzi. Jestem pewny, że wśród nich są agenci GRU i dywersanci. Mam dreszcze na plecach, jak o tym myślę.

Siedzimy na starym balkonie włoskiego podwórka, w którym mieści się Itaka Books. Stas z chińskiej porcelany popija białe gruzińskie wino. Zaciąga się papierosem i mówi:

– Podziwiam Gruzinów, że to wszystko znoszą. Są niezwykle cierpliwi. Gdyby ktoś tak zachowywał się w Moskwie, jak my tutaj, czyli: wrzeszczał, śpiewał po nocach, łaził wiecznie nawalony i palił, gdzie popadnie, to od razu naraziłby się na chamską odzywkę. Zwłaszcza jeśli byłby z Kaukazu. Gruzini rzadko zwrócą uwagę. A my takie zachowanie traktujemy jak słabość i zaczynamy dociskać, wymagać i stajemy się coraz bardziej bezczelni.

– Wykipi wtedy, kiedy zorientujemy się, że w Gruzji komfortowo i dobrze mogą żyć tylko Rosjanie. Wtedy się zacznie – mówi Marta Adaraszelia.

W „Domu” na Betlemi Andriej kończy spotkanie z nowoprzybyłymi: „Jesteśmy tu w roli uciekinierów i okupantów. Rosjanie, nie wkurzajcie Gruzinów!”.