Co zrobić, by ukraińskie dzieci w Polsce czuły się dobrze? Rekomendacje organizacji międzynarodowych

Fundusz Narodów Zjednoczonych na rzecz Dzieci (UNICEF), Plan International i Save the Children – organizacje działające na rzecz ochrony dzieci w Polsce – w końcu listopada 2023 roku opublikowały raport dotyczący dobrostanu dzieci i młodzieży mieszkającej w Polsce w obliczu wojny rosyjsko-ukraińskiej. W badaniu wzięło udział 104 osoby wiekiem 8-17 lat (90 osób z Ukrainy, 14 z Polski). Badacze skupili się na trzech filarach: zdrowie psychiczne i dobrostan psychospołeczny dzieci uchodźców z Ukrainy, ich edukacja oraz integracja z polskim społeczeństwem.

Przypomnijmy, w Systemie Informacji Oświatowej stanem na listopad 2023 roku było 183 461 dzieci, które przybyły z Ukrainy po 24 lutego 2022 roku. Według ostatniej analizy Fundacji Centrum Edukacji Obywatelskiej z kwietnia 2023 roku 56 proc. – około 170 tys. – dzieci z Ukrainy w wieku szkolnym przebywających w Polsce nie uczy się w polskich szkołach.

Cykl OKO.press „Jesteśmy tu razem” o Ukraińcach i Ukrainkach w Polsce znajdziecie tutaj.

Nie raz pisaliśmy o problemach ukraińskich dzieci w Polsce. Sytuacja niewiele się zmieniła. Potrzebne jest podjęcie konkretnych działań, żeby dzieci uchodźcze czuły się zadomowione w Polsce. Mamy nadzieję, że nasz wspólny apel zostanie usłyszany m.in. przez władze krajowe i lokalne. Zanim podamy rekomendacje organizacji, zwróćmy uwagę na kilka wniosków z raportu.

Dobrostan

Z opublikowanego raportu wynika, że wiele dzieci i nastolatków ma poczucie tęsknoty za swoimi bliskimi czy zwierzętami domowymi, które pozostały w Ukrainie, oraz poczucie samotności, ponieważ do tej pory nie udało im się w nowym kraju poznać przyjaciół. Przez stres dzieci stają się apatyczne, niektóre mają problemy z jedzeniem.

Część dzieci komunikuje się online z przyjaciółmi w Ukrainie. Są też dzieci mieszkające w ośrodkach dla uchodźców – ciągle przebywają w swojej grupie i nie integrują się z polskimi rówieśnikami (w większości miejsc dzieci polskie i ukraińskie raczej funkcjonują w odrębnych grupach narodowych).

Zdrowie psychiczne

„Stan zdrowia psychicznego dzieci – chodzi nie tylko o osoby, które są uchodźcami z Ukrainy, ale też o polskie dzieci oraz dzieci z innych krajów – w dzisiejszych czasach pogarsza się przez różne czynniki. Natomiast rzeczywiście widzimy, że ta skala jest dosyć duża. Mówimy o badaniach jakościowych, ale warto by było też przeprowadzić badania ilościowe, żeby mieć dane i wskaźniki na ten temat.

Powinniśmy pomóc dzieciom z Ukrainy odpowiedzieć na ich specjalne potrzeby. Musimy zwrócić uwagę na to, w jaki sposób możemy zapewnić im wsparcie psychiczne, wiedząc, że duża część z tych osób nie chodzi na przykład do polskiej szkoły. Nie ma możliwości porozmawiania z pedagogiem czy psychologiem szkolnym. Musimy do nich dotrzeć innymi źródłami” – mówi Agnieszka Sochoń-Latuszek, specjalistka ds. zmian społecznych i behawioralnych w UNICEF.

Na dobrostan emocjonalny dzieci wpływa też trudna sytuacja finansowa rodziny oraz problemy mieszkaniowe.

Szkoła

Większość uczestników badania chodzi do polskich szkół oraz uczestniczy w lekcjach online w szkole ukraińskiej. To wymaga dużego wysiłku, dzieciom nie pozostaje czasu na wypoczynek. Rodzice często nie wiedzą, jak będzie wyglądać ich przyszłość, więc nie rezygnują z ukraińskich szkół. Chociaż są wątpliwości co do jakości edukacji zdalnej.

Dzieciom brakuje komunikacji. Według obserwacji pedagogów najtrudniej jest uczniom i uczennicom 5 klasy. To są dzieci, które chodziły do szkoły pół roku-rok (przez Covid i wojnę).

W polskich szkołach dla ukraińskich dzieci wyzwaniem pozostaje język. Są też dzieci, które niedawno przyjechały do Polski – wcześniej przez jakiś czas mieszkały w innym kraju UE. W ogóle nie znają polskiego. Wydaje się, że często jest pomijany fakt migracji wewnątrz Polski, Europy czy świata.

Autorzy raportu zaznaczają, że mimo wyzwań, dzieci „lubią chodzić do polskiej szkoły, gdyż pomaga im to w lepszym planowaniu czasu, mogą poznać się i spędzić czas z przyjaciółmi oraz nauczyć się polskiego”. Istotną rolę w tym odegrali asystenci międzykulturowi oraz niektórzy polscy nauczyciele, którzy wspierają dzieci z Ukrainy.

Rodziny, gdzie są dzieci, które wkrótce skończą szkołę (np. ukraińską online), martwią się o przyszłość ich edukacji. Nie wiedzą, gdzie uzyskać informacji na temat studiów oraz swoich możliwości w tym zakresie.

Integracja

Z raportu wynika, że wiele dzieci i nastolatków nie ma w Polsce poczucia przynależności. Wcześniej pisaliśmy, że

Takie myśli pojawiają się m.in. przez negatywne doświadczenie (bullying, dyskryminacja). Polskie dzieci mogą odbierać Ukraińców jako zagrożenie, mogą postrzegać jako konkurencję.

„Na początku konfliktu zbrojnego dużo osób pomagało osobom z Ukrainy z otwartymi sercami. Tak zazwyczaj bywa w takich kryzysach. Wojna wciąż trwa, uchodźcy z Ukrainy wciąż przebywają w Polsce. Zaczynają się też jakieś sesje między tymi społeczeństwami. Te sytuacje, niestety, też dotykają dzieci. Musimy odpowiedzieć na to, uwrażliwiając nie tylko same dzieci, ale też dorosłych. Niektóre dzieci z Ukrainy mówią nam o takich sytuacjach nawet ze strony nauczycieli, czy też w sferze publicznej od strony dorosłych.

To, co w pewnym sensie jest zaskakujące, to to, że te komentarze dyskryminujące ze strony dzieci i młodych, myślimy, że były odbiciem tego, co usłyszały od rodziców, bądź osób dorosłych. Czasami na przykład zwracały się do ukraińskich rówieśników, odnosząc się do historycznych wydarzeń. Nie spodziewalibyśmy się, że dzieci o nich wiedziały.

– mówi Agnieszka Sochoń-Latuszek.

Przez to, że nie przyswoiły dobrze języka polskiego, mało czasu spędzają z polskimi dziećmi. Natomiast więcej czasu spędzają z polskimi dorosłymi. Nie jest to jednak to samo, co komunikacja z rówieśnikami.

Wydaje się, że teraz naprawiać relacje pomiędzy ukraińskimi i polskimi dziećmi może być trudniej. Mają wobec siebie uprzedzenia, których nie miały na początku wojny, kiedy środowisko dla integracji było przyjaźniejsze.

Wcześniej pisaliśmy o powyższych problemach m.in. w tym tekście:

Rekomendacje

Aby dzieci z Ukrainy czuły w Polsce dobrze i bezpiecznie, potrzebne są konkretne działania polskich władz centralnych i samorządowych, agencji ONZ, organizacji pozarządowych oraz organizacji społeczeństwa obywatelskiego.

Rekomendacje zostały podzielone według trzech badanych filarów. Do tego skierowane do konkretnych instytucji.

W zakresie zdrowia psychicznego

– Zadanie dla międzynarodowych agencji pomocowych, organizacji pozarządowych, organizacji społeczeństwa obywatelskiego, władz lokalnych i krajowych oraz instytucji edukacyjnych:

• trzeba uwzględnić zdrowie psychiczne i wsparcie psychospołeczne w głównym nurcie edukacji, opieki zdrowotnej i usług socjalnych dla uchodźców z Ukrainy, poprzez wrażliwe kulturowo usługi dla dzieci i ich rodzin

– Władze lokalne i centralne oraz instytucje edukacyjne powinny:

• zwiększyć dostęp do specjalistycznej, bezpłatnej opieki w zakresie zdrowia psychicznego; podnosić świadomość i dzielić się wiarygodnymi informacjami na temat dostępności tych usług.
• rekrutować ukraińskich ekspertów w dziedzinie zdrowia psychicznego i inwestować w ich zdolność do stania się wyspecjalizowanymi dostawcami takich usług w Polsce.

– Międzynarodowe agencje pomocowe, organizacje pozarządowe i organizacje społeczeństwa obywatelskiego, głównie stowarzyszenia ukraińskie powinny:

• zapewnić finansowanie opracowania zajęć pozalekcyjnych i inicjatyw, które umożliwią dzieciom z Ukrainy, zwłaszcza tym, które uczęszczają tylko do szkoły internetowej, utrzymywanie kontaktów i budowanie znaczących relacji z rówieśnikami w Polsce.

W zakresie edukacji

– Międzynarodowe agencje pomocowe, organizacje pozarządowe, organizacje społeczeństwa obywatelskiego, rządy, instytucje edukacyjne i dyrekcje szkół powinny:

• wzbogacić treść szkoleń dla nauczycieli o moduły dotyczące spójności społecznej i kulturowej, uwrażliwienia na konflikty, praktyki antydyskryminacyjne i dobrostan.

– Instytucje edukacyjne i dyrekcje szkół powinny:

• utworzyć kohorty rówieśnicze w celu wspierania wymiany wiedzy, umiejętności i kultury między dziećmi z Ukrainy i Polski, z myślą o zwiększeniu integracji między uczniami i ułatwieniu wymiany najlepszych praktyk oraz doświadczeń między nauczycielami i instruktorami.

– Ministerstwo Edukacji i dyrekcje szkół powinny:

• zwiększyć liczbę ukraińskich asystentów międzykulturowych w polskich szkołach, wzmocnić ich szkolenie oraz pomóc w poprawie ich współpracy z nauczycielami.
• opracować praktyczny przewodnik dla personelu szkolnego na temat tego, jak najlepiej ocenić i zaspokoić specyficzne potrzeby dzieci z Ukrainy (w tym zapewnić wsparcie językowe oraz dostosowanie programu nauczania w celu uwrażliwionego podejścia do określonych tematów itp.)

– Władze lokalne i krajowe oraz podmioty humanitarne powinny:

• zapewnić kompleksowe i dokładne informacje na temat możliwości edukacyjnych (np. kształcenia wyższego) dla dzieci z Ukrainy, rozpowszechniając je za pośrednictwem kanałów komunikacji, które są najczęściej używane i cieszą się największym zaufaniem dzieci.

– Władze lokalne i centralne oraz podmioty zapewniające pomoc humanitarną powinny:

• wzmocnić Grupę Roboczą Sektora Edukacji (ESWG) w celu prowadzenia działań na rzecz integracji uchodźców poprzez standaryzację podejść do Edukacji Kryzysowej (EiE) w całym sektorze. Działać na rzecz pogłębienia długoterminowej krajowej strategii mającej na celu integrację uchodźców w polskim systemie edukacji.

W zakresie integracji

– Międzynarodowe agencje pomocowe, organizacje pozarządowe oraz organizacje społeczeństwa obywatelskiego powinny:

• działać na rzecz tworzenia przestrzeni rekreacyjnych, w których dzieci z Ukrainy, zwłaszcza te, które nie chodzą do polskiej szkoły, mogą spędzać czas z rówieśnikami. Promować takie wydarzenia za pośrednictwem ośrodków społecznych i platform mediów społecznościowych, które są popularne wśród uchodźców z Ukrainy, takich jak Telegram i Viber.

– Międzynarodowe agencje pomocowe, organizacje pozarządowe, organizacje społeczeństwa obywatelskiego, władze lokalne i centralne, kluby szkolne i dyrekcje szkół powinni:

• stworzyć ukraińskim i polskim dzieciom możliwości spotykania się w warunkach półformalnych (np. na zajęciach pozalekcyjnych czy wycieczkach szkolnych) i nieformalnych (działania artystyczne, sportowe, spotkania w przestrzeni publicznej) i/lub poprzez inicjatywy nieoparte głównie na języku (sport, teatr mimiczny, taniec).

– Międzynarodowe agencje pomocowe, organizacje pozarządowe, organizacje społeczeństwa obywatelskiego, władze lokalne i krajowe, kluby szkolne i dyrekcje szkół powinny:

• zwiększać dostęp dzieci-uchodźców do zajęć rekreacyjnych i wypoczynkowych, w szczególności tych, które umożliwiają dzieciom kontakt z przyrodą, poprzez lepsze rozpowszechnianie informacji o dostępnych inicjatywach i usługach (w tym wskazówek dotyczących korzystania z bezpłatnych zajęć sportowych lub kulturalnych) oraz poprzez minimalizowanie barier dostępu.

– Władze lokalne i centralne, międzynarodowe agencje pomocowe, organizacje pozarządowe, organizacje społeczeństwa obywatelskiego i lokalne stowarzyszenia ukraińskie powinny:

• zwiększać dostęp dzieci z Ukrainy do zajęć z języka polskiego i wsparcia wyrównawczego, aby lepiej wspomagać ich integrację w polskich szkołach.
• rozważyć zaoferowanie bezpłatnych klubów języka ukraińskiego w celu wsparcia dzieci-uchodźców z Ukrainy, które niedawno przestawiły się z języka rosyjskiego na ukraiński.

W ostatniej części rekomendacji jest zaznaczone, że potrzeby i opinie dzieci z Ukrainy (też anonimowe) powinny zostać uwzględnione przy podjęciu decyzji. W całości rekomendacje można znaleźć pod linkiem.

Plany nowego Ministerstwa Edukacji

8 stycznia 2024 roku wiceministra edukacji Joanna Mucha spotkała się z Kevinem J. Allenem, przedstawicielem Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych ds. Uchodźców (UNHCR) w Polsce. Tematem spotkania była właśnie edukacja w polskich szkołach uczniów z Ukrainy.

„Jesteśmy świadomi, jak bardzo ważna jest integracja i adaptacja młodych ludzi w szkole i jak duże jest to wyzwanie, dlatego we wszystkie podejmowane działania wkładamy duży wysiłek” – mówiła min. Joanna Mucha.

Mamy nadzieję, że do nich dojdzie w najbliższym czasie.