Wielka wpadka Wikipedii: ponad 200 wpisów z fałszywą historią Rosji

Problem jako pierwszy zauważyła Yifan, autorka powieści fantasy, która — jak relacjonuje sprawę piszący o Chinach serwis Sixth Tone — szukała na Wikipedii inspiracji do nowej książki.

W czerwcu 2022 roku trafiła w niej na hasło o wielkiej kopalni srebra w Kaszyn — naprawdę istniejącym mieście położonym nad rzeką Kaszynką, jednym z dopływów Wołgi.

Według Wikipedii wielka kopalnia srebra w Kaszynie została założona przez księcia Tweru, jednego z władców ruskich, we wczesnym średniowieczu. Była jak na tamte czasy ogromna: miała zatrudniać 30 tys. niewolników i 10 tys. wolnych robotników.

Po podbiciu księstwa przez Moskwę — która stopniowo podporządkowała sobie wszystkie państwa ruskie — miała dostarczać srebro carom do XVIII w., kiedy została zamknięta z powodu wyczerpania złóż.

Yifan zainteresowała się historią kopalni. I wtedy odkryła coś dziwnego: rosyjskie źródła, na które powoływała się autorka artykułu w Wikipedii, albo były znacznie bardziej lakoniczne od wpisów w chińskiej wersji, albo w ogóle nie istniały.

Przypis do fragmentu o metodach pracy w średniowiecznym górnictwie prowadził do naukowego artykułu o zrobotyzowanym górnictwie w XXI w.

Okazało się, że żadnej kopalni w Kaszynie nie było. Yifan trafiła na ślad gigantycznego fałszerstwa.

Cykl „SOBOTA PRAWDĘ CI POWIE” to propozycja OKO.press na pierwszy dzień weekendu. Znajdziecie tu fact-checkingi (z OKO-wym fałszometrem) zarówno z polityki polskiej, jak ze świata, bo nie tylko u nas politycy i polityczki kłamią, kręcą, konfabulują. Cofniemy się też w przeszłość, bo kłamstwo towarzyszyło całym dziejom. Będziemy rozbrajać mity i popularne złudzenia krążące po sieci i ludzkich umysłach. I pisać o błędach poznawczych, które sprawiają, że jesteśmy bezbronni wobec kłamstw. Tylko czy naprawdę jesteśmy? Nad tym też się zastanowimy.

Wikipedia robi śledztwo

Wyniki śledztwa prowadzonego przez wikipedystów opublikowała sama Wikipedia (tutaj, po chińsku, a więc zalecamy skorzystanie z translatora).

Śledztwo wykazało, że użytkowniczka Zhemao — mająca także kilka kont na Wikipedii pod innymi nazwami — tylko od czerwca 2019 roku opublikowała co najmniej 206 wpisów, głównie poświęconych historii dawnej Rusi. Po 17 czerwca usunięto większość jej wpisów, część poprawiono po przejrzeniu.

Szybko okazało się, że to był tylko czubek góry lodowej. Fałszerka zaczęła działalność na Wikipedii w 2010 roku, zmieniając hasła poświęcone chińskiej cesarskiej dynastii Qing (mandżurskiej, rządziła Chinami od 1644 do 1912 roku).

Od 2010 ta sama osoba, posługując się siecią fikcyjnych kont, fałszowała także wpisy dotyczące najnowszej historii Rosji, a od 2015 roku — historii Imperium Rosyjskiego.

Fałszerka miała także bardzo bogaty zestaw metod. Nie tylko po prostu zmyślała hasła — jak w przypadku nieistniejącej kopalni srebra w Kaszynie. Także podrabiała źródła, odsyłając do nieistniejących książek i artykułów naukowych, odwołując się do nieistniejących cytatów i nieistniejących stron w naprawdę opublikowanych książkach.

Inteligentnie także mieszała hasła prawdziwe z fałszywymi. Np. we wpisie dotyczącym jednego z gatunków azjatyckich szczurów dopisała, że miał być używany jako szczur laboratoryjny i został skutecznie udomowiony.

Dopisywała także fałszywe szczegóły do innych haseł, takich jak do historii wojny litewsko-moskiewskiej (1368-1372).

Lista sfałszowanych haseł obejmuje biogramy książąt i świętych oraz historie bitew (np. bitwę pod Tiumeniem w 1607 roku, czy pod Kaługą w 1611 roku) i wojen (np. wojny domowej w księstwie Tweru w latach 1347-1352) oraz państw (np. księstwo Połockie).

Kim jest fałszerka?

Użytkowniczka Zhemao (tak brzmiała nazwa jej ostatniego konta) mieszała także różne tożsamości. Na forum twierdziła, że pochodzi z Hongkongu albo z Makau. Jej fałszywe tożsamości współpracowały: jedno fałszywe konto (rzekomo użytkownika z Tajwanu) chwaliło wpisy innego. W sumie jej wpisy w ciągu 10 lat liczyły kilka milionów słów.

Ewidentnie miała dużą wyobraźnię: konfabulowała na temat krwawych wojen pomiędzy słowiańskimi książętami, mieszając autentyczną akademicką wiedzę z całkowitymi zmyśleniami. Używała przy tym chłodnego, nieco nudnego i suchego języka encyklopedystki.

Z informacji pochodzących z jej skasowanego już profilu wynika, że była córką dyplomaty pracującego w Rosji, studiowała historię Rosji i została obywatelką tego kraju po wyjściu za mąż za Rosjanina. Nie wiadomo, ile w tym jest prawdy.

Sama Zhemao opublikowała list z przeprosinami, pisząc, że fałszowała, aby poznać lepiej historię — i że naprawdę jest niepracującą gospodynią domową, która ma tylko maturę.

Według jej listu fałszowanie Wikipedii ją wciągnęło — także dlatego, że po podrobieniu kilku haseł zaczęła zmieniać kolejne tak, aby pasowały do poprzednich. Potem zaś nie chciała usunąć „setek tysięcy słów”, które napisała.

„Trudno jest uczynić zadość problemom, które spowodowałam, może więc permanentny ban to jedyna opcja. Moja obecna wiedza nie wystarcza na zarobienie na życie, a więc w przyszłości nauczę się zawodu, będę uczciwie pracować i nie będę robić podejrzanych rzeczy, takich jak ta” (cytujemy znów za Sixth Tone).

Wikipedia i problemy z prawdą

Wielkość i znaczenie Wikipedii — tylko jej angielska edycja urosła w ciągu 20 lat z 19 tys. 700 do 6,5 mln haseł w 2022 roku — czynią ją wdzięcznym celem działania fałszerzy i przedmiotem politycznych manipulacji.

Lista tych przypadków jest długa. Model działania Wikipedii — zgodnie z którym hasła pisane są przez anonimowe osoby w ramach gigantycznego projektu współpracy — jest zupełnie inny od modelu tradycyjnej encyklopedii, w której hasła były pisane przez wybranych przez redaktorów ekspertów i ekspertki.

Jej model przypomina więc — pod istotnymi względami — działanie takich internetowych firm jak Uber: także Uber nie zatrudnia własnych kierowców, ale jedynie jest „platformą pośredniczącą” pomiędzy kierowcą i pasażerem, nie odpowiada więc za kierowców w takim sensie, w jakim firmy przewozowe odpowiadają za działanie etatowych pracowników.

W przeciwnym razie Wikipedia byłaby odpowiedzialna (także sądownie) za fałszywe informacje, np. takie, które kogoś skrzywdziły.

Sam miałem przygodę z Wikipedią, w której doświadczyłem efektów działania tego mechanizmu. Przez kilka lat w moim biogramie w Wikipedii znajdowała się fałszywa informacja, że urodziłem się w Żyrardowie. Lubię Żyrardów (i o strajku żyrardowskich włókniarek w 1981 roku napisałem część mojej pracy doktorskiej), ale urodziłem się w Warszawie.

Moje próby edycji tej błędnej informacji były odrzucane przez anonimowych redaktorów. Od prominentnego wikipedysty dowiedziałem się, że nie jestem osobą godną zaufania w kwestii własnej biografii (co jeszcze można zrozumieć), ale także iż nikt za kształt mojego biogramu nie jest odpowiedzialny i nie ma komu zgłosić w tej sprawie pretensji.

Byłem więc całkowicie bezradny. Próby zmiany czegokolwiek rozbijały się o niewidzialny mur. Później błąd dotyczący miejsca urodzenia zniknął w niewyjaśnionych okolicznościach. Dziś mój biogram nadal zawiera błędy — m.in. podaje jedno błędne miejsce pracy oraz błędny temat mojej rozprawy doktorskiej (chociaż w powoływanym przez Wikipedię źródle znajduje się prawidłowy).

Kto zabił Kennedy’ego

Oczywiście moje przygody z Wikipedią są drobne i banalne. Inne osoby miewały znacznie gorsze. W 2005 roku John Siegenthaler, wówczas 78-letni emerytowany dziennikarz i szef działu opinii „USA Today”, przeczytał o sobie w Wikipedii następujące zdanie:

„John Seigenthaler senior był asystentem prokuratora generalnego Roberta Kennedy’ego na początku lat sześćdziesiątych. Przez krótki czas uważano, że był bezpośrednio zaangażowany w zabójstwa Kennedy’ego zarówno Johna, jak i jego brata Bobby’ego. Nic nigdy nie zostało udowodnione”.

Znalazła się tam także — również fałszywa — informacja, że Siegenthaler od 1970 do 1984 roku przebywał w Związku Radzieckim.

Te fałszywe informacje wisiały w jego biogramie w Wikipedii 132 dni. Siegenthaler doprowadził do ich usunięcia — zadzwonił do Jimmy’ego Walesa, założyciela Wikipedii — ale nie każda osoba skrzywdzona przez wpis w Wikipedii ma taką możliwość.

„I tak żyjemy we wszechświecie nowych mediów z fenomenalnymi możliwościami komunikacji i badań na całym świecie — ale zaludnionym przez wandali-wolontariuszy z intelektem zatrutego pióra” — komentował tę historię Siegenthaler w „USA Today” 29 listopada 2005 roku.

Polityka i Wikipedia

Ze względu na zasięg i znaczenie — wszyscy uczniowie i studenci korzystają z Wikipedii, nawet wówczas, kiedy im się próbuje tego zabraniać — stała się ona także polem politycznej walki, a nie tylko personalnej wendety.

Rządy i partie polityczne próbują wpływać na to, co jest w niej napisane. Np. w marcu 2022 władze rosyjskie aresztowały Marka Bernsteina, jednego z 50 najbardziej aktywnych redaktorów rosyjskiej Wikipedii — za wpisy o inwazji na Ukrainę.

Został oskarżony o „rozpowszechnianie fałszywych antyrosyjskich informacji”. Grozi za to nawet 15 lat więzienia. Roskomnadzor — rosyjski internetowy cenzor — groził nawet zablokowaniem Wikipedii w Rosji za hasła o Ukrainie (raz już była zablokowana — na krótko w 2015 roku).

W lipcu 2019 roku, także w Rosji, zablokowano autorów Wikipedii, którzy zmieniali hasła poświęcone polityce — chwalili lokalnych gubernatorów i krytykowali opozycję.

To tylko jeden z wielu przykładów prób politycznej ingerencji w treści na Wikipedii. Zdarzały się one także w Polsce.

Np. w lutym 2019 roku tłumacz i historyk Piotr Tarczyński zauważył, że ktoś „poprawił” anglojęzyczną biografię Adama Michnika, sławnego dysydenta w PRL oraz redaktora naczelnego „Gazety Wyborczej”. Michnika nazwano tam „komunistą”, a „Gazetę Wyborczą” — gazetą „znaną z pisania kłamstw”.

Anonim nazwał również Michnika „oddanym obrońcą praw komunistów i ich bogactw po 1989 r.”, a jego imiona zmieniono na „Belzebub Baltazar”. Tym razem jednak wydawcy zareagowali szybko i przywrócili poprzednie — bardziej obiektywne — brzmienie biogramu Michnika.

Władze Wikimedia Foundation — organizacji-matki Wikipedii — nie skomentowały na prośbę serwisu Sixth Tone przypadku masowego fałszowania haseł przez użytkowniczkę Zhemao.

Jej swoisty sukces wynikał zapewne w części z doskonałego merytorycznego przygotowania, staranności i sprytu — a także faktu, że zmieniała wpisy niszowe (a więc nie np. biogram któregoś z chińskich przywódców, tylko średniowiecznego ruskiego księcia, w dodatku napisany po chińsku).

Niemniej fakt, że fałszerstwa wykryto dopiero po 10 latach — i miały tak rozległą skalę — skłania do postawienia pytania: ile jeszcze takich „Zheomao” redaguje Wikipedię? I czy przypadkiem problemem nie są autorzy, ale sam model jej tworzenia?