O wytycznych Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego w sprawie dostępu do legalnego zabiegu aborcji

18 października 2024 zarząd główny Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego wspólnie z konsultantem krajowym ds. psychiatrii prof. Piotrem Gałeckim ogłosili wytyczne dla psychiatrów, dotyczące wydawania orzeczenia lekarskiego stwierdzającego zagrożenia dla życia lub zdrowia kobiety ciężarnej jako przesłanki legalnego przerwania ciąży.

Art. 4 a) ust. 1 pkt. 1 ustawy z 1993 roku o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży (zwanej powszechnie „ustawą antyaborcyjną”) przewiduje, że ciąża stanowiąca „zagrożenie dla życia lub zdrowia kobiety ciężarnej” może zostać przerwana zgodnie z prawem.

OKO.press donosiło szczegółowo o kolejnych z nich.

• Ministra Zdrowia ogłosiła wytyczne w sprawie obowiązujących przepisów prawnych dotyczących dostępu do procedury przerwania ciąży.
• Minister Sprawiedliwości podał do publicznej wiadomości wytyczne w sprawie zasad postępowania prokuratury w zakresie prowadzenia postępowań przygotowawczych dotyczących odmowy terminacji ciąży oraz aborcji farmakologicznej.

Zanim przyjrzymy się bliżej treści wytycznych PTP, musimy poczynić generalną obserwację dotyczącą stosowania ustawy z 1993 roku. Obowiązuje ona od ponad trzydziestu lat. Całkiem niezależnie od tego, jak ocenia się zasadniczy cel, który przyświecał ustawodawcy – a celem tym było ograniczenie prawa kobiet do decydowania o tym, czy chcą donosić ciążę i urodzić dziecko, czy nie – wiadomo było już od dawna, że jej stosowanie w praktyce rodzi poważne trudności prawne.

Trudności te pojawiają się w dwóch rodzajach sytuacji

• Pierwszy rodzaj obejmował te, gdzie spór między kobietą a lekarzem dotyczył tego, czy choroba lub uszkodzenie płodu w rozumieniu ustawy z 1993 roku. uzasadniało dokonanie legalnego zabiegu.

Ta możliwość została usunięta z ustawy na skutek orzeczenia trybunału Julii Przyłębskiej z 22 października 2020. Niezależnie od tego, jak się ocenia legalność tego orzeczenia (co do którego Trybunał Praw Człowieka orzekł w wyroku M.L. przeciwko Polsce wydanym w grudniu 2023, że było nielegalne, gdyż w jego wydaniu uczestniczył Mariusz Muszyński, sędzia-dubler w trybunale Przyłębskiej), traktowane jest ono w praktyce szpitalnej tak, jakby istotnie na skutek jego wydania z systemu prawa zniknęła możliwość legalnego przerwania ciąży z powodu choroby lub uszkodzenia płodu.

• Drugi rodzaj trudności pojawia się w sytuacji kontrowersji między lekarzem a kobietą w ciąży co do tego, czy istnieje „zagrożenie dla jej życia lub zdrowia” w rozumieniu ustawy z 1993 roku.

ETPCz widzi polski problem

Na tę jej słabość i powodowane przez nią trudności zwrócił uwagę Trybunał w Strasburgu już w 2007 roku. Orzekając w znanej sprawie Alicji Tysiąc, zauważył, że prawo polskie nie reguluje sytuacji, w której zaistniała taka kontrowersja między lekarzem a pacjentką. Nie stwarza ono skutecznego mechanizmu umożliwiającego ustalenie, czy w sytuacji sporu między kobietą a lekarzem zostały spełnione warunki do dokonania zgodnej z prawem aborcji, czy też nie.

Tę samą proceduralną słabość ustawy z 1993 roku – brak mechanizmu umożliwiającego pacjentkom egzekwowanie ich praw – Trybunał podkreślił jeszcze dwukrotnie: w wyroku R.R. przeciwko Polsce z 2011 (dotyczącym aborcji z uwagi na poważną chorobę płodu) i w wyroku P. i S. przeciwko Polsce z roku 2012 (dotyczącym terminacji ciąży pochodzącej z czynu niedozwolonego).

Polskie państwo problem ignoruje

Zatem sprawa braku drogi praktycznego egzekwowania prawa kobiet do legalnego przerwania ciąży była znana od dawna.

Owszem, w 2009 wprowadzono w Polsce – dość nieudolnie próbując wykonać wyrok strasburski w sprawie Alicji Tysiąc – przepisy o tzw. sprzeciwie pacjenckim wobec opinii lub orzeczenia lekarza. Jednakże jako narzędzie dochodzenia przez pacjentki prawa do legalnej aborcji te przepisy okazały się w praktyce całkowicie martwe.

Nie są mi znane dokonywane przed rokiem 2024 przez lekarskie stowarzyszenia zawodowe i samorząd lekarski przedsięwzięcia, które by próbowały odnieść się do wskazanych wyżej trudności powstających w związku ze stosowaniem ustawy z 1993 roku. Aż do bieżącego roku nie podejmowano prac nad stworzeniem wytycznych, które miałyby na celu zapewnienie bezpieczeństwa prawnego pacjentkom i lekarzom.

Genetycy zabrali głos

Jedynie Polskie Towarzystwo Genetyki Człowieka w swoich stanowiskach z roku 2018 i następnie z 2020, dotyczących warunków podejmowania decyzji prokreacyjnych w przypadku ryzyka pojawienia się wad wrodzonych lub zaburzeń rozwoju płodu, miało odwagę napisać, że „kwestionowanie pełnego prawa kobiety/rodziny do świadomych i niezależnych decyzji prokreacyjnych jest nieludzkie, stygmatyzujące i przynoszące szkodę ich dalszym planom w tym zakresie”.

Fachowe środowiska lekarskie, powołane z natury rzeczy do dyskutowania nad takimi wytycznymi, wyręczała w podjęciu tematu Komisja Bioetyki Polskiej Akademii Nauk w swoich stanowiskach z 2013 i następnie z 2023, dotyczących stosowania ustawy z 1993 roku z poszanowaniem praw pacjentek.

Innymi słowy – trzeba było trzech dziesięcioleci, żeby środowiska lekarskie uprzytomniły sobie, że nie wszystko jest najlepiej na tym najlepszym ze światów.

Lekarze – sojusznicy czy przeciwnicy

Nie miejsce w tym tekście na dociekanie, jakie były przyczyny takiego wieloletniego ignorowania praw pacjentek w kontekście egzekwowania prawa do przerwania ciąży. Częściowej odpowiedzi na pytanie o postawy środowiska lekarskiego wobec praw reprodukcyjnych pacjentek kobiet dostarczyć może lektura (niedostępnego obecnie w sieci) raportu Fundacji Ster z 2017 roku zatytułowanego Sojusznicy czy przeciwnicy? Środowisk o lekarskie w debacie o prawie kobiet do przerywania ciąży.

Raport ten próbował odpowiedzieć na pytania, „dlaczego”

• W polskiej debacie o aborcji nie słychać w ogóle głosu środowiska lekarskiego?
• W dyskusjach od lat przewijają się te same dwa, trzy nazwiska lekarzy, którzy mają odwagę krytykować podejmowane cyklicznie próby zaostrzenia i tak już restrykcyjnej ustawy antyaborcyjnej?
• Ginekolodzy i ginekolożki w Polsce nie angażują się społecznie i politycznie w działania, które mogłyby doprowadzić do złagodzenia regulacji dotyczących przerywania ciąży?
• Głos samorządu lekarskiego jest głosem konserwatywnym rzutującym na całe środowisko lekarskie?

Wnioski z owego raportu co do postaw ginekologów i położników wobec praw reprodukcyjnych pacjentek nie są optymistyczne, a lektura samego raportu jest smutna.

Powstaje pytanie, czy i co się zmieniło od czasu sporządzenia tego raportu

Z pewnością możemy powiedzieć tyle, że rzecz zaprząta obecnie uwagę towarzystw lekarskich i władz państwowych. Z czego – generalnie – jako pacjentki powinnyśmy się cieszyć.

Tyle tylko, że stało się tak dopiero wtedy, kiedy do opinii publicznej dotarła informacja, że kobiety w ciąży umierają w szpitalach na skutek kolejnego ograniczenia prawa do przerwania ciąży.

Zatem cena tego, że środowiska powołane zawodowo do dbałości o zdrowie pacjentek poważnie zajęły się tym, jak lekarze powinni interpretować i stosować prawo istniejące od 1993 r., okazał się nieludzko wysoka. Zapłaciło ją życiem kilka młodych kobiet.

Ginekolodzy zabierają głos

Ostatecznie Polskie Towarzystwo Ginekologów i Położników uchwaliło w lutym 2024 roku rekomendacje dotyczące stosowania przepisów ustawy z 1993 roku.

Czytamy tam między innymi, że w sytuacji konfliktu między życiem i zdrowiem kobiety a życiem płodu bezwzględne pierwszeństwo powinno mieć zdrowie i życie kobiety. Prawo do planowania rodziny i wynikające z niego uprawnienie do legalnego przerwania ciąży jest bowiem dobrem osobistym kobiety. Bezprawne uniemożliwienie kobiecie wykonania zabiegu przerwania ciąży w sytuacji dopuszczanej przez prawo otwiera możliwość dochodzenia przez nią na drodze sądowej roszczeń odszkodowawczych. Ponadto odmowa przerwania ciąży w tych przypadkach, w których miałaby być ona dokonana ze względów zdrowotnych, oznacza naruszenie prawa do poszanowania życia prywatnego chronionego przez art. 8 obowiązującej w Polsce od 1993 roku Europejskiej konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, a w poważniejszych przypadkach – także naruszenie art. 3 tej Konwencji, zakazującego poniżającego i nieludzkiego traktowania.

PTGiP przypomina także, że art. 4a ust. 1 pkt 1 ustawy o planowaniu rodziny pozwala na legalne zakończenie ciąży niezależnie od czasu jej trwania, a zatem aktualne przepisy prawa nie wprowadzają ograniczeń czasowych dla dopuszczalności przerywania ciąży ze wskazań medycznych.

Organizacje walczące o prawo kobiet do legalnej aborcji krytykowały bowiem, także na łamach OKO.press, treść wytycznych PTGiP w ich części klinicznej jako zalecającą postępowanie oparte o nieaktualną wiedzę medyczną. W każdym razie lepsze takie rekomendacje niż żadne. Należy bowiem odnotować ich ton, jednoznacznie akcentujący walor konstytucyjnie chronionego prawa kobiety do poszanowania jej życia prywatnego i do planowania rodziny.

Rekomendacje Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego

Jednakże rekomendacje PTGiP również nie zawierają tego, czego od systemu prawa polskiego domaga się od lat Komitet Ministrów Rady Europy, zajmujący się wykonywaniem wspomnianych powyżej orzeczeń trybunału w Strasburgu.

Takiej wskazówki nie znajdziemy także w rekomendacjach PTPsychiatrycznego. Owszem, znajdziemy tam wzmiankę o „procedurze aborcyjnej” – ale nie należy z tego wnosić, że taka procedura, zawierająca choćby minimalne gwarancje praw pacjentki, istnieje w prawie polskim.

Zacznijmy od tego, że słabym punktem tej rekomendacji jest język

Czytamy tam wielokrotnie o „dziecku poczętym” jako przedmiocie ochrony prawnej. Nie ma wątpliwości, że ciąża i płód są dobrami chronionymi prawnie. Tyle tylko, że nie jest to termin medyczny. Zbitka frazeologiczna „dziecko poczęte” zaczęła być używana w Polsce we wczesnych latach dziewięćdziesiątych. Miała ona zastąpić w dyskusji publicznej rozmowę o kobiecie jako samodzielnej egzystencjalnie i moralnie osobie, która jest w ciąży, i przekierować uwagę na płód, nazywany „dzieckiem”. Krytycznie oceniam fakt, że ten nacechowany ideologicznie termin jest używany w dokumencie sporządzonym przez lekarzy i dotyczącym praktycznych aspektów wykonywania zawodu. Sądzę, że kobiety czułyby się pewniej, gdyby wytyczne dla fachowców posługiwały się fachowym terminem medycznym.

Bardzo poważne zastrzeżenia budzi także wstęp do wytycznych

Zapewne jego autorzy mieli zamiar ugruntować zawarte w nim wskazówki w konstytucyjnych zasadach prawa polskiego. Niestety sposób realizacji tego zamierzenia jest chybiony.

Autorzy wytycznych mają niewątpliwie rację, przypominając, że decydowanie o zabiegu przerwania ciąży w każdym przypadku jest sytuacją, w którą zaangażowane są konkurujące ze sobą wartości, prawa i interesy: "z jednej strony kobiety w ciąży, a z drugiej – płodu”. Już na poziomie czysto intuicyjnym rozumiemy bowiem, że czasami ważne prawa i interesy różnych podmiotów konkurują ze sobą, i któryś z nich trzeba wybrać. Słusznie zatem przypominają oni, że w takich sytuacjach obowiązuje osoby stosujące prawo obowiązek ważenia tych praw, interesów i wartości:

• które z nich są ważniejsze?
• które może być ograniczone na rzecz drugiego?
• jak daleko takie ograniczenie korzystania z praw może się posunąć?

Taki nakaz konstytucyjny formułuje art. 31 ust. 3 Konstytucji, statuujący tzw. zasadę proporcjonalności. Wymaga ona – mówiąc w największym skrócie – dokonania oceny wagi i doniosłości zaangażowanych w taką kolizję praw i wartości, które w konkretnych sytuacjach konkurują ze sobą, gdyż realizacja praw jednej ze stron nie jest możliwa bez ograniczenia praw drugiej. Zabieg ten prawnicy nazywają zwykle „ważeniem dóbr”.

Jednakże od tego nakazu autorzy wytycznych przechodzą gładko do konkluzji, że „życie dziecka poczętego ma doniosłe znaczenie

Jego poświęcenie będzie zatem dopuszczalne jedynie wówczas, gdy zostanie przeciwstawione innej, cenniejszej wartości. Jak wskazano, ustawodawca uznał, że jest nią zdrowie kobiety ciężarnej, w tym psychiczne. Poświęcenie dobra w postaci życia dziecka poczętego musi być jednak uzasadnione poważnym zagrożeniem dla zdrowia kobiety ciężarnej. Tylko bowiem wówczas będzie to społecznie usprawiedliwione”.

Ta mówi bowiem wyraźnie jedynie o „zagrożeniu”. Praktyczny efekt takiego zabiegu interpretacyjnego jest ten, że otwiera on drzwi do zbędnego z punktu widzenia obowiązującego prawa rozważania, czy w konkretnej sytuacji zagrożenie dla zdrowia kobiety jest „poważne” czy nie.

Ta część wytycznych robi wrażenie doklejonej do tekstu techniką kopiuj/wklej, z umieszczonym na chybił trafił omówieniem wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 1997 jako uzasadnienia dla powyższego nieuprawnionego wniosku.

W jakie sprawie orzekał TK?

Autorom umknęło zapewne z pola widzenia, że wyrok ten dotyczył innej niż zdrowotna przesłanki legalnego przerwania ciąży – mianowicie tzw. przesłanki społecznej, czyli w ciężkich warunków życiowych lub trudnej sytuacji osobistej kobiety. Przenoszenie „jeden do jednego” rozumowania TK i wyniku postępowania z roku 1997 na grunt sytuacji, w które zaangażowane są całkiem inne wartości – przypomnijmy, że chodzi o życie i zdrowie kobiet – jest nieuprawnione.

Nie mówiąc już o tym, że wyrok TK z 1997 roku został wydany, zanim weszła w życie Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej uchwalona w tym samym roku.

Nie jest zatem trafne mechaniczne odwoływanie się do tego wyroku z jednoczesnym pominięciem praw kobiet chronionych konstytucyjnie od czasu wejścia Konstytucji w życie, czyli od października 1997. Najwidoczniej twórcom wytycznych PTP prawa te całkowicie umknęły z pola widzenia, nie wspominają bowiem o nich ani słowem. Jedyną wartością chronioną po stronie kobiet miałoby być według wytycznych ich życie i zdrowie.

Minister Zdrowia co innego miał na myśli

Co do kwestii proceduralnych, czytamy w wytycznych PTP, że „należy wyraźnie podkreślić, że lekarz psychiatra występuje w roli konsultanta – eksperta. Wydając orzeczenie, nie decyduje zatem o przerwaniu ciąży. Orzeczenia takiego nie można też uznać za skierowanie na zabieg przerwania ciąży. Zaświadczenie stanowi jedynie element w procedurze aborcyjnej. Ostatecznie decyzja należy do kobiety ciężarnej oraz lekarza przeprowadzającego zabieg”.

Tymczasem we wspomnianych już wytycznych Minister Zdrowia czytamy, że "W rozporządzeniu Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 22 stycznia 1997 roku w sprawie kwalifikacji zawodowych lekarzy, uprawniających do dokonania przerwania ciąży oraz stwierdzania, że ciąża zagraża życiu lub zdrowiu kobiety […] wskazano, że wystąpienie [tych] okoliczności […] stwierdza lekarz posiadający tytuł specjalisty w zakresie medycyny właściwej ze względu na rodzaj choroby kobiety ciężarnej. Z przywołanych przepisów wynika także jednoznacznie, że […] wymagane jest tylko jedno orzeczenie lekarza specjalisty […]. Co do zasady zatem uzależnianie możliwości przerwania ciąży od uzyskania dodatkowych orzeczeń albo opinii lekarzy nie znajduje uzasadnienia i należy traktować jako ograniczenie dostępu do tej procedury”.

Sugeruje bowiem, że zaświadczenie wydane przez psychiatrę nie wystarczy do zrealizowania się przesłanki legalnej terminacji. To otwiera drzwi do możliwości domagania się od kobiety dodatkowych badań i zaświadczeń. Taka praktyka mnożenia trudności i przeszkód była przez lata stosowana w szpitalach. Organizacje zajmujące się prawami kobiet wielokrotnie zwracały uwagę, że jest ona niezgodna z prawem. To samo stwierdzenie zawierają expressis verbis wytyczne Minister Zdrowia. (Ministra Zdrowia przypomina jednocześnie w wytycznych, że ustawa z 1993 nie uzależnia legalności przerwania ciąży od zwoływania konsylium, jeszcze jednego zabiegu utrudniającego kobietom dostęp do legalnej aborcji).

Jak lekarze przerzucają się odpowiedzialnością

Nieżyczliwa interpretacja w ten sposób sformułowanego w wytycznych PTP poglądu może być taka, że intencją jego twórców może być przerzucenie odpowiedzialności za decyzję o przerwaniu ciąży z lekarza psychiatry na ginekologów. Podkreślanie, że „orzeczenia [wydanego przez psychiatrę] nie można też uznać za skierowanie na zabieg przerwania ciąży” sugeruje, że ostatecznie to nie psychiatra jest odpowiedzialny, jeżeli terminacja zostanie dokonana na podstawie wydanego przez niego/nią zaświadczenie. Przerzucanie się odpowiedzialnością za decyzje medyczne zwykle nie służy interesom zdrowotnym pacjentów.

Wytyczne PTP zalecają także, aby „wydanie orzeczenia/zaświadczenia powinno być zawsze poprzedzone osobistym badaniem pacjentki”, albowiem „trudno wyobrazić sobie dochowanie należytej staranności (w myśl art. 4 ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty) w przypadku wydania opinii w omawianej kwestii na podstawie pierwszego, jednorazowego badania poprzez systemy teleinformatyczne”.

Dlaczego teleporada ma być zła?

Wiemy, że zasadniczo teleporady – w sytuacji rosnących od lat w polskim systemie opieki zdrowotnej trudności z dostępem do świadczeń – stały się w ostatnich latach pełnoprawnym i sankcjonowanym przez prawo sposobem uprawiania medycyny ambulatoryjnej. Nie dowiadujemy się jednak z wytycznych, jakie względy – oprócz ogólnikowego odwołania się do „należytej staranności” – przesądzają o tym, że akurat przy badaniu pacjentki, która domaga się zaświadczenia o złym stanie psychicznym w kontekście przerwania ciąży, konieczna jest osobista wizyta.

Nie wydaje się konieczne uzasadnianie tezy, że w sytuacji dramatycznie złej dostępności do świadczeń z zakresu ambulatoryjnej opieki psychiatrycznej wymaganie od pacjentki, aby w krótkim czasie udało jej się dostać do psychiatry, jest także mnożeniem trudności i przeszkód na jej drodze.

Plusem wytycznych PTP jest to, że – podobnie jak wytyczne PTGiP – przecinają wątpliwości artykułowane wielokrotnie w sferze publicznej co do tego, czy w ogóle zdrowie psychiczne jest „zdrowiem”.

Nasłuchaliśmy się bowiem od orzeczenia trybunału Przyłębskiej z 22 października 2020 roku opowieści o „furtce psychiatrycznej” oraz grzmiących tyrad o pacjentkach-oszustkach, które będą masowo oszukiwać i udawać zły stan psychiczny, aby tylko uzyskać orzeczenie lekarza psychiatry o wystąpieniu zaburzeń stanowiących zagrożenie dla zdrowia lub życia jako podkładkę do terminacji ciąży.

Rzecznik Naczelnej Izby Lekarskiej, dr Łukasz Kosikowski, był łaskaw napisać na portalu X: "No to ciekaw jestem tych wytycznych [Minister Zdrowia] na piśmie. Bo z konferencji [Minister Zdrowia i premiera Tuska] zanosi się na najbardziej liberalne w UE przepisy (brak limitu wieku płodu) dot. aborcji, o ile masz kwit od specjalisty, że ciąża zagraża zdrowiu Jbc domena aborcjomat jest jeszcze wolna”.

Pozytywnie należy ocenić także fakt, że wytyczne PTP nie tworzą listy zaburzeń i chorób, w których lekarz psychiatra może wydać zaświadczenie o istnieniu zagrożenia dla zdrowia lub życia pacjentki

Czytamy, że „przepisy [ustawy] nie precyzują stopnia zagrożenia ani też nie wskazują kryteriów, za pomocą których lekarz powinien dokonać oceny”. (Nie sposób jednak nie zauważyć, że autorzy tekstu przeczą sami sobie, albowiem kilka akapitów wcześniej dochodzą do skrytykowanego już przeze mnie wniosku, że „zagrożenie musi być poważne”, aby mogło uzasadniać wydanie zaświadczenia).

Tekst precyzuje wyraźnie, że „[b]rak rozpoznania zaburzenia psychicznego nie jest tożsamy ze zdrowiem psychicznym. Rozpoznania zaliczane do zaburzeń psychicznych, którym zwyczajowo przypisuje się mniejsze znaczenie, mogą okazać się przesłanką przemawiającą za zagrożeniem zdrowia lub życia”. Stworzenie takiej listy w postaci wytycznych rodziłoby ryzyko ograniczania praw pacjentek i uzależnieniu możliwości uzyskania legalnego przerwania ciąży od istnienia konkretnej diagnozy określonego zaburzenia czy choroby. Wytyczne zostawiają zatem swobodę klinicznej oceny stanu pacjentki lekarzowi psychiatrze.

Istotne także jest to, że wytyczne nie wprowadzają żadnego wymogu co do tego, żeby stwierdzone przez lekarza psychiatrę zaburzenia pozostawały w związku przyczynowym z ciążą.

Wytyczne trafnie przypominają także o tym, że nie jest konieczne, aby „zagrożenie dla zdrowia psychicznego kobiety ciężarnej w najbliższym czasie się urzeczywistniło, ani też urzeczywistnienie to nie musi być nieuniknione choćby w dalszej perspektywie czasowej”. Ustawodawca nie wymaga bowiem, aby zagrożenie dla życia lub zdrowia kobiety było bezpośrednie.

Pozytywny aspekt wytycznych stanowi także to, że przypominają, że zgodnie z obowiązującymi przepisami lekarz nie może odmówić wydania orzeczenia o stanie zdrowia na wniosek pacjenta. Takie przypomnienie być może pomoże ukrócić praktyki, polegające na odmowie wydania zaświadczenia na zasadzie „nie, bo nie”. Oczywiście nie znaczy to, że pacjentka ma prawo do uzyskania zaświadczenia o konkretnej treści.

***

Niezależnie od oceny treści wytycznych PTP – a także wszystkich innych wytycznych wydawanych w tym roku przez organizacje zawodowe i organy państwa –

tak w kontekście przerwania ciąży, jak i w każdym innym. Ustawa bowiem przyczyniła się walnie do powstania wokół praw reprodukcyjnych – czy to antykoncepcji, czy opieki okołoporodowej, czy edukacji seksualnej lub diagnostyki prenatalnej – atmosfery podejrzliwości, niechęci i obaw.

Drogą do systemowej poprawy sytuacji kobiet jest jedynie usunięcie z systemu prawa restrykcyjnych regulacji wprowadzonych przez tę ustawę i związane z nią organicznie przepisy prawa karnego

Drogą do poprawy sytuacji byłoby jedynie pozostawienie decyzji o korzystaniu z ich praw – im samym, we współpracy z lekarkami/lekarzami, których prawo nie zastrasza, nie wywołuje efektu mrożącego i nie zachęca ich do praktykowania medycyny defensywnej.

Wszelkie wytyczne zmierzające do złagodzenia drastycznych skutków stosowania ustawy z 1993 roku – niezależnie od intencji ich twórców – są tylko plasterkiem na ranę.