130 obywatelskich sposobów, jak obniżać rachunki za energię. Czy politycy z tego skorzystają?

Propozycje są kompleksowe i spójne. Pierwsza reakcja, gdy się je czyta: administracja i politycy nie są w stanie czegoś takiego zrobić. Pytanie, czy są w stanie obywatelski dorobek wykorzystać, czy zajmą się tylko polityczną jatką wokół PiS-owskiej komisji weryfikacyjnej „do spraw rosyjskich wpływów w polskiej energetyce”.

Politycy mają swoją szansę:

Panel ten zajął się kosztami energii. Politycy są zaproszeni i mogą ocenić i wyniki pracy “Polski w pigułce”, i samą metodę dochodzenia do rozwiązań. Organizatorzy chcą pokazać wyniki (na zdjęciu u góry – paneliści i panelistki w czasie debat) i przedyskutować je z liderami partyjnymi, ekspertami oraz przedstawicielami administracji.

Odrzucił myśl, że każdemu należy się taka sama pomoc – skupił się na tym, jak ci, którzy naprawdę nie mogą dać sobie rady, powinni być wspierani.

9 miesięcy przyglądania się kosztom energii

Proces debatowania nad akceptowanymi społecznie sposobami zmian w korzystaniu ze źródeł energii zaczął się w marcu. Prowadziła go Fundacja Stocznia specjalizująca się w metodach partycypacji społecznej. Najpierw odbył się cykl narad obywatelskich: zainteresowani ludzie w całej Polsce mogli dowiedzieć się o problemie ubóstwa energetycznego, porozmawiać o tym z ekspertami, podzielić się własnym doświadczeniem. I zastanowić się, co by pomogło w ich regionie.

Obywatele dyskutowali

Fundacja Stocznia w centrum debaty postawiła ubóstwo energetyczne, a nie po prostu koszty energii. Między innymi po to, by nie spychać obywatelskiej debaty w stronę “jak sobie SAMEMU poradzić i zaoszczędzić”. Ubóstwo energetyczne jest problemem, który już w 2020 roku dotykał 10 proc. gospodarstw domowych w Polsce, a polega na tym, że SAMEMU nie można sobie z tym poradzić. Mieszkania są nieszczelne, źródła ciepła nieefektywne – jest więc zimno, a i tak koszty ogrzewania są monstrualne. Rodzina musi decydować: ciepło czy jedzenie i leki. Poprawić taką sytuację można tylko WSPÓLNIE, czyli systemowo. Systemowe rozwiązania mają jednak to do siebie, że służą wszystkim – także tym, którzy teraz się zastanawiają, jak SAMEMU sobie pomóc.

Po naradach obywatelskich przyszedł czas ogólnopolskiego panelu obywatelskiego. Sto osób zostało wylosowanych tak, by stworzyć “Polskę w pigułce” – grupę reprezentatywną pod względem wieku, wykształcenia, płci i miejsca zamieszkania.

Spotykali się dwukrotnie i w sumie przez cztery dni zdobywali wiedzę o problemie kosztów energii i ubóstwa energetycznego. Po to, by zaproponować wspólnie rozwiązania, a następnie nad nimi zagłosować.

“Dzięki zastosowaniu metody panelu obywatelskiego, którego uczestnicy i uczestniczki wybierani są losowo, udało nam się dotrzeć do grupy nie tylko zróżnicowanej, lecz także takiej, która z pewnością nie miałaby okazji spotkać się ze sobą w żadnych innych okolicznościach. Dzięki temu podczas panelu możliwe było rzeczywiste zderzanie ze sobą różnych poglądów i patrzenie na problem ubóstwa energetycznego z różnych perspektyw” – tak Fundacja Stocznia podsumowuje efekty panelu.

Powstało w ten sposób 130 rekomendacji dla władz centralnych i lokalnych. Z tego 15 najważniejszych. “Potrzebujemy lepszego państwa i lepszej wspólnoty” – powiedziała “Polska w pigułce”. I zamiast działań doraźnych postawiła na długofalowe.

Czego chcą obywatele:

Na liście jest:

1. Możliwie szybkie zmodernizowanie i rozbudowanie sieci elektroenergetycznych, tak aby dostosować je w Polsce do wyższego udziału energii ze źródeł odnawialnych.
2. Stworzenie długofalowej strategii energetycznej kraju na kolejne 15 lat.
3. Powołanie Funduszu Transformacji Energetyki, który umożliwi przekierowanie co najmniej 70 proc. dochodów z systemu handlu uprawnieniami do emisji CO2 (EU ETS) na cele klimatyczne i środowiskowe.
4. Konsekwentne eliminowanie paliw kopalnych z miksu energetycznego Polski.
5. Przejrzyste uregulowanie rynku energii. Chodzi przede wszystkim o poprawę kontroli nad działaniami spółek w zakresie ustalania cen energii i surowców.
6. Skoordynowanie działań instytucji publicznych na szczeblu centralnym i regionalnym – być może przeciwdziałaniem ubóstwu energetycznemu powinna zająć się jedna instytucja.
7. Postawienie na działania edukacyjne i informacyjne związane z efektywnością energetyczną i zmianą nawyków w korzystaniu z energii.
8. Powołanie instytucji centralnej z oddziałami na szczeblu powiatowym, która na podstawie jednego wniosku dostarczałaby człowiekowi kompleksowej usługi prowadzącej do obniżenia kosztów energii (termomodernizacja wraz z jej finansowaniem).
9. Wsparcie rozwoju różnych form lokalnych wspólnot energetycznych, które inwestują w odnawialne źródła energii.
10. Rozwój usług doradczych związanych z efektywnością energetyczną (zużywam mniej, żyję inaczej, ale dobrze), wprowadzenie nowych rozwiązań i programów wsparcia dotyczących efektywności energetycznej i modyfikowanie dotychczasowych.
11. Wspieranie rozwoju instalacji prosumenckich (zużywam energię, ale też ją produkuję).
12. Wsparcie gospodarstw domowych o niskich dochodach ze środków publicznych (np. w postaci świadczeń, dodatków czy ulg), aby mogły pokryć lub ograniczyć koszty energii.
13. Ułatwienie ludziom wymiany zużytego sprzętu AGD, a także korzystania ze wspólnych urządzeń (np. pralni).
14. Stworzenie programów publicznych na rzecz zwiększenia dostępności mieszkań o odpowiednim standardzie efektywności energetycznej (ciepłych, ale zużywających mało energii).
15. Powołanie rady naukowej przy parlamencie, która wspierałaby wiedzą posłów – jej członkowie mogliby uczestniczyć np. w spotkaniach komisji zajmujących się kwestiami energetycznymi.

Rekomendacje powstały w wyniku deliberacji

Stworzyli je zwykli, ale dobrze poinformowani obywatele. Tacy, którzy sprawie publicznej poświęcili czas i namysł, a także wysłuchali różnych punktów widzenia.

Dziś bardzo trudno sobie wyobrazić, by taki plan dało się wypracować w toku tradycyjnej debaty politycznej (gdzie chodzi o to, jak dopaść przeciwnika), a także w administracji, z powodu jej silosowej organizacji i nieustannej rywalizacji, „czyj departament i minister ważniejszy”.

„Na pierwszy rzut oka w wynikach głosowania widać dużą zbieżność poglądów” – zauważają eksperci Fundacji Stocznia. Czym to tłumaczyć? Zdaniem Stoczni z jednej strony tym, że temat, co do zasady, nie jest społecznie kontrowersyjny. Dlatego i pakiet rozwiązań nie budzi negatywnych emocji. Z drugiej strony, jednomyślności sprzyjała też metoda panelu – paneliści i panelistki wiele godzin dyskutowali, poznając swoje stanowiska i, w konsekwencji, przybliżając je do siebie.

Nie pojawiły się w trakcie panelu propozycje rozwiązań na tyle kontrowersyjne, żeby wyraźnie podzielić ludzi. Nie bez znaczenia jest też fakt, że osoby biorące udział w panelu wspólnie formułowały rozwiązania. Propozycje ekspertów i ekspertek były podczas spotkań deliberacyjnych przeformułowane i uszczegóławiane przez panelistów i panelistki. Pojawiały się też ich autorskie propozycje, co może dodatkowo sprzyjać gotowości ich popierania.

„Jeżeli chodzi o wyniki, jestem zadowolona. Pomijając drobne różnice, postawiliśmy na rozwiązania, które są przyszłościowe;

– skomentowała jedna z panelistek.

Tęsknota za lepszym państwem

“W kluczowych decyzjach panelu wybrzmiewa tęsknota za innym niż obecnie sposobem stanowienia prawa i jakości rządzenia. Na pierwszych miejscach listy przegłosowanych rozwiązań znajdują się te mówiące o synchronizacji i koordynacji działań, uproszczeniu procedur, długofalowej strategii i rozwiązaniach realnie przebudowujących system, a nie aplikujących doraźne lekarstwa. Wybrzmiewa chęć skutecznej pomocy, ale warunkiem tej skuteczności musi być precyzja działań i dopasowanie adekwatnych form (także pozafinansowych) i narzędzi.

To marzenie to niekoniecznie centralizacja zarządzania.

Panelistki i paneliści wskazują na potrzebę państwa przejrzystego, przewidywalnego, skutecznego i przyjaznego. Jednocześnie marzą, by tworzyło ono ramy, w których może realizować się aktywność samych obywateli, a także różnorodne rozwiązania tworzone na poziomie lokalnym (z aktywnym uczestnictwem samorządu rozumianego jako wspólnota mieszkańców)” – komentują eksperci Stoczni.

Efektem panelu jest nie tylko kilkanaście głównych rekomendacji, ale także rekomendacje, jak rozwiązywać szczegółowe problemy.

Np. jak radzić sobie z kosztami wytwarzania i dystrybucji energii, niską efektywnością energetyczną budynków i tym, że osoby o niskich dochodach same nie są w stanie zrobić termomodernizacji.

Dziś polska polityka praktycznie nie jest w stanie wypracować takich planów:

Energia i aborcja

Tajemnica skuteczności panelu obywatelskiego wynika z tego, że jego uczestnicy nie ubiegają się o reelekcję, a skład panelu odpowiada strukturze społecznej. Jest tu tyle kobiet, ile w całym społeczeństwie, a nie tyle, ile w parlamencie.

Przypomniał o tym akurat w listopadowym numerze Popularnonaukowy “Scientific American”: Irlandia wyszła z aborcyjnego klinczu właśnie dzięki obywatelskiemu panelowi ogólnokrajowemu:

“W 1983 roku ósma poprawka do irlandzkiej konstytucji zawierała zakaz aborcji, który obowiązywał w kraju od ponad wieku. Opinia publiczna na ten temat zmieniła się jednak w nowym tysiącleciu i do 2016 roku stało się jasne, że nie da się już uniknąć prawdziwej debaty. Ale nawet stosunkowo postępowi politycy od dawna unikali kontrowersji, zamiast ryzykować alienację wyborców. Kto byłby wystarczająco godny zaufania i przekonujący, aby przełamać impas?”.

Ci, którzy nie starają się o ponowny wybór

Rozwiązaniem był właśnie panel obywatelski. "Irlandzki parlament zwołał zgromadzenie obywatelskie, którego 99 członków zostało wybranych losowo. Proces selekcji zapewnił, że skład grupy reprezentował populację irlandzką pod względem takich wymiarów, jak wiek, płeć i położenie geograficzne. W ciągu kilku miesięcy 2016 i 2017 roku zgromadzenie wysłuchało opinii ekspertów i przeprowadziło szerokie dyskusje dotyczące legalizacji aborcji. Jej rekomendacją, popartą zdecydowaną większością posłów, było dopuszczenie aborcji w każdych okolicznościach, z zastrzeżeniem ograniczeń długości ciąży. Konkluzje te przygotowały grunt pod referendum w 2018 roku, w którym 66 procent irlandzkich wyborców opowiedziało się za uchyleniem ósmej poprawki, uniemożliwiającej legalizację aborcji. Taki wynik był prawie nie do pomyślenia kilka lat wcześniej (…)

Skuteczność paneli obywatelskich nie zaskakuje. Losowo wybrani członkowie nie są zobowiązani do machinacji partyjnych ani zewnętrznych interesów; mogą swobodnie mówić, co myślą i głosować zgodnie z sumieniem.

Decyzja należy też do kobiet

Co więcej, w przeciwieństwie do wybieralnych organów, te zgromadzenia są wybierane tak, aby odzwierciedlały populację, właściwość, którą teoretycy polityczni nazywają reprezentacją opisową. Na przykład w typowym panelu obywatelskim jest mniej więcej taka sama liczba kobiet i mężczyzn, podczas gdy średni odsetek miejsc zajmowanych przez kobiety w parlamentach narodowych na całym świecie wyniósł 26 procent w 2021 roku” – pisze w „Scientific American” Ariel Procaccia (w Polsce odsetek kobiet w parlamencie wynosi 29 proc.).

To jest być może odpowiedź na pytanie, dlaczego panel obywatelski może więcej. Tymczasem lista problemów, których nie umie rozwiązać polskie państwo, nie kończy się na kosztach energii i aborcji.