Awantura o szkolne wycieczki. Nauczyciele czują się „ograni”, tracą uczniowie

Szkolne wycieczki i wynagrodzenie za godziny ponadwymiarowe to dziś najgorętsze tematy w edukacji. Awantura zaczęła się od nowelizacji Karty Nauczyciela, która miała uregulować ponadwymiarową pracę szkolnej kadry.

Dlaczego to tak ważne? Szczególnie w dużych miastach praca ponad etat to zjawisko powszechne: w ten sposób szkoły uzupełniają braki kadrowe, a nauczyciele – reperują budżety. Z danych udostępnionych przez ministerstwo edukacji związkom zawodowym na początku 2025 roku wynikało, że

Przepis regulujący zapłatę za godziny nadliczbowe został usunięty z Karty Nauczyciela w 1992 roku. Przez 33 lata to szkoły i samorządy decydowały, jak traktować pracę nauczycieli, która wykracza poza pensum (18 godzin tablicowych) i 40-godzinny tydzień pracy.

Za dodatkowe lekcje pieniądze (raczej) były wypłacane, ale praca ponad normę to przecież także szkolne wyjścia i wycieczki. I do tej pory nauczycielki organizowały je bez wynagrodzenia, jako wolontariat.

SN: nauczycielom należą się pieniądze za nadgodziny

W lutym 2025 przełomowe rozstrzygnięcie w tej sprawie zapadło przed Sądem Najwyższym. SN orzekł wówczas, że praca wykonywana przez nauczycieli ponad normę czasu określoną w Karcie Nauczyciela to godziny nadliczbowe w rozumieniu Kodeksu pracy. I należy się za nią zapłata.

Sprawa zaczęła się w 2012 roku, gdy nauczycielka liceum z Gryfic, obciążona dodatkowymi zadaniami związanymi z realizacją międzynarodowego projektu, złożyła skargę na bezpłatne godziny nadliczbowe. Sądy obu instancji – rejonowy i okręgowy – uznały roszczenie nauczycielki i zasądziły na jej rzecz ponad 18 525 zł (a wraz z odsetkami niemal 32 tys. zł).

Sąd Najwyższy w uchwale z 25 lutego 2025 uznał, że „praca wykonywana przez nauczyciela ponad normę czasu pracy z art. 42. ust 1 Karty Nauczyciela [...]

W uzasadnieniu rozstrzygnięcia sędzia Izby Pracy SN Piotr Prusinowski podkreślił, że „płacenie za przekroczenie norm czasu pracy, czyli za nadgodziny, jest zasadą w polskim systemie prawnym – jak ktoś pracuje dłużej, to polskie prawo pracy mówi mu o tym, że ma prawo do dodatkowej zapłaty lub rozliczenia tych przekroczeń czasem wolnym".

Ministerstwo edukacji zostało poniekąd zmuszone, żeby systemowo rozwiązać kwestię ponadwymiarowej pracy nauczycieli. I spróbowało – tyle że nowe przepisy tylko nauczycieli rozjuszyły.

MEN: wycieczki to nie godziny ponadwymiarowe

W nowelizacji Karty Nauczyciela, która weszła w życie 1 września, czytamy, że „wynagrodzenie za godziny ponadwymiarowe przysługuje za przydzielone i zrealizowane godziny zajęć dydaktycznych, wychowawczych lub opiekuńczych”. Innymi słowy, pieniądze się należą, ale tylko za zrealizowaną lekcję.

Według wykładni MEN, jeśli zajęcia nie odbędą się nie z winy nauczyciela, bo uczniowie pójdą np. na wycieczkę, to ten nie dostanie za nie wynagrodzenia.

Co więcej,

Jeśli nauczycielka zorganizuje wycieczkę, a w tym czasie będzie miała godziny nadliczbowe, to otrzyma zapłatę, ale tylko w takiej wysokości, jakby realizowała lekcje w szkole. MEN kategorycznie odmówiło dyskusji o dodatkowym wynagrodzeniu za opiekę nad uczniami.

Nauczyciele postanowili, że to koniec ich ofiarności i organizowania wyjazdów dla uczniów. Nie chodzi tu tylko o dłuższe wycieczki, ale każdą pozaszkolną aktywność: wyjścia do kin, muzeów, czy teatrów.

„Wiele szkół całkowicie wstrzymało organizację wyjść i wycieczek. Tylko w naszej organizacji w pierwszym tygodniu października odwołano kilkadziesiąt zaplanowanych grup szkolnych” – pisał Arkadiusz Gwizdała, dyrektor Teatru Artystyczni z Gniezna w głośnym liście do ministry edukacji Barbary Nowackiej. – „Oznacza to, że setki dzieci zostały pozbawione możliwości kontaktu z teatrem i żywą interpretacją lektur szkolnych. Z pełnym zrozumieniem odnosimy się do trudnej sytuacji nauczycieli. Dlatego z troską apelujemy o działania, które przywrócą im poczucie bezpieczeństwa”.

SOS dla edukacji: nadgodziny lub dodatek funkcyjny

Analiza o wycieczkach szkolnych przygotowało SOS dla Edukacji. Ekspertki – nauczycielki Aleksandra Korczak i Maria Kowalewska przypominają, że wycieczki szkolne to nie tylko zabawa, ale i cele edukacyjne.

„Wiedza nabywana w ruchu, w działaniu, nierutynowo, dzięki bodźcom odmiennym od tych, z którymi dzieci i młodzież spotykają się na co dzień w sali lekcyjnej, to wiedza lepiej przyswojona, zapamiętana na dłużej, ożywiona światem pozaszkolnym” – czytamy w analizie.

Stąd w ofercie instytucji kultury przeznaczone dla szkół zajęcia, np. spacer śladami bohaterów „Lalki” (Muzeum Warszawy), czy lekcja muzealna skorelowaną z treścią „Nocy listopadowych” Wyspiańskiego (Muzeum Łazienek Królewskich w Warszawie). A to nie koniec zalet. „Wycieczki szkolne zauważalnie wspierają też procesy wychowawcze. Integrują zespół klasowy jak żadna inna inicjatywa pedagogiczna” – piszą ekspertki.

W analizie jest też lista rekomendacji. SOS dla edukacji postuluje, żeby do czasu wprowadzenia przez MEN jasnego prawa, które reguluje pracę nauczycieli ponad normę, wprowadzić minimum, które pozwoli uczniom dalej korzystać z wycieczek i szkolnych wyjść.

Co można zrobić? Na przykład:

• wypłacać pieniądze za wszystkie godziny ponadwymiarowe, jakie tracą w wyniku wycieczki. Miałyby je dostawać nauczycielki, które zostają w szkole;
• za każdy dzień wycieczki naliczać dodatkowych pięć nadgodzin nauczycielkom, które opiekują się uczennicami i uczniami.

To ostatnie wynika to z dobowego rozliczenia czasu pracy: 8 godzin pracy, 11 godzin nieprzerwanego odpoczynku, 5 nadgodzin. W ten sposób nauczycielom można zrekompensować część ponoszonych różnych kosztów, choć to nadal podział fikcyjny: nie ma mowy o 11 godzinach odpoczynku podczas wycieczki, na której dzieci i młodzież pilnuje się przez całą dobę.

„Po wymagającym dniu nauczyciele nie mogą pozwolić sobie na noc z pokojem zamkniętym na klucz. Dzieci tęsknią za rodzicami, miewają pomysły, aby straszyć siebie nawzajem i potem boją się tak, że nie mogą zasnąć lub mają koszmary, utrudniają sen współlokatorom w swoim pokoju lub pokojach obok, czasami ktoś zachoruje lub ma bóle brzucha, bo zjadł słodycze, które przywiózł w walizce. Młodzież może próbować sięgnąć po używki lub mieć inne pomysły łamiące regulamin i zagrażające bezpieczeństwu” – piszą autorki.

Zamiast wariantu z pięcioma godzinami szkoły mogłyby też skorzystać z

"Załóżmy, że dyrektor dla chętnych nauczycielek i nauczycieli przygotował na tę okoliczność pulę dodatkowych zadań z przypisanym dodatkowym wynagrodzeniem, jak choćby: sprawowanie opieki nad olimpijczykami poszczególnych przedmiotów, przygotowanie egzaminów próbnych i właśnie organizacja wycieczek oraz uczestnictwo w nich.

Gdyby te i inne ponadprogramowe zadania były rozdysponowane przed rozpoczęciem roku szkolnego z jasno określonym dodatkowym wynagrodzeniem, w porozumieniu dyrekcja-podwładni, nauczyciele wiedzieliby, na co się piszą, i mieliby pewność, czy i jakie dodatkowe środki dzięki temu zarobią".

Warianty nieco utopijne

Jeśli szkoła boryka się niedoborem nauczycieli „tablicowych”, może przed rozpoczęciem roku szkolnego

„W tym okresie nie odbywałyby się lekcje, a zamiast tego każdy oddział klasowy byłby na swoim wyjeździe. Wówczas nie przepadałyby zajęcia lekcyjne klasom, których nauczyciele wyjechali sprawować opiekę” – proponuje SOS dla edukacji.

Długofalowym rozwiązaniem, określanym jako najlepsze, ale „utopijne”, byłoby

Mogłyby one powstać w miastach z bogatą ofertą kulturalną, a także miejscach ważnych przyrodniczo lub historycznie. Takie obiekty przyjmowałyby grupy szkolne z całej Polski. „Na miejscu odbywałyby się zajęcia z wyspecjalizowanymi w danych działach nauczycielami i edukatorami, dostępni byliby nocni opiekunowie, a pracownicy szkolni nie musieliby realizować nadgodzin, aby możliwe było zorganizowanie wyjazdu. Dyrektorzy nie musieliby organizować licznych zastępstw. Wystarczyłby wychowawca współpracujący z kadrą na miejscu” – pisze SOS dla edukacji.

Skoro kadry jest za mało, a obciążenie jest tak duże, może wycieczki należy „odszkolnić”? Wystarczy zwrócić się do biura podróży, wybrać ofertę i wysłać uczniów na prywatny wyjazd z pracownikami biura, którzy mają uprawnienia pedagogiczne.

SOS dla edukacji uważa jednak, że to kiepski pomysł. Ma trzy główne wady:

• taka wycieczka nie musi realizować celów określonych w podstawach programowych czy też w statucie szkoły, a to przecież nadrzędny cel i sens szkolnych wyjazdów;
• brak integracji na linii wychowawca-uczeń,
• wysoka cena.

Nauczyciele czekają na komunikat MEN

MEN obiecał, że problem rozwiąże w dialogu ze środowiskiem oświatowym. Ostatni komunikat w tej sprawie z 16 października 2025 brzmiał następująco: „Ministerstwo Edukacji Narodowej analizuje obecnie zgłoszone uwagi dotyczące możliwości rozszerzenia katalogu zajęć, które nauczyciel mógłby realizować zamiast nieodbytych zajęć ponadwymiarowych z zachowaniem prawa do wynagrodzenia za godziny ponadwymiarowe – w szczególności o inne prace statutowe szkoły”.

Na forach nauczycielskich można jednak przeczytać, że kadra czuje się przez kierownictwo resortu edukacji „ograna”, a koszty zaogniającego się konfliktu ponoszą dzieci.