Sąd Najwyższy mocno: "KRS nie jest niezależna, a Izba Dyscyplinarna SN nie jest sądem"

Na to orzeczenie od ponad dwóch tygodni czekali sędziowie w całej Polsce.

W czwartek 5 grudnia 2019 Izba Pracy i Ubezpieczeń Społecznych Sądu Najwyższego postanowiła, że nie przekaże Izbie Dyscyplinarnej sprawy sędziego Naczelnego Sądu Administracyjnego Andrzeja Kuby. Sędzia Kuba był jedną z ofiar czystki, którą PiS próbowało w 2018 roku przeprowadzić w Sądzie Najwyższym. Został siłą przeniesiony w stan spoczynku (więcej na jego temat poniżej).

Izba Pracy SN postanowiła samodzielnie uchylić decyzję KRS, która była przeciwna wydłużeniu sędziemu czasu orzekania. Wyrok wydał w trzyosobowy skład sędziowski: Bohdan Bieniek, Dawid Miąsik i Piotr Prusinowski.

Sędziowie musieli zbadać niezależność KRS i ID na podstawie wyroku Trybunału Sprawiedliwości UE z 19 listopada. Czynniki, które TSUE nakazał wziąć pod uwagę Izbie Pracy SN, to m.in. sposób powołania KRS (po zmianach PiS członków wybiera sejmowa większość), skrócenie kadencji poprzedników i utajnienie list poparcia.

"Do Sądu Najwyższego będzie należało ustalenie, czy KRS daje wystarczające gwarancje niezależności" - napisali w listopadowym orzeczeniu sędziowie TSUE.

Izba Pracy stwierdziła dziś jasno: nie daje. Wyrok ten będzie inspiracją dla sędziów sądów niższych instancji, które od dawna powątpiewały w status Rady.

O odroczenie sprawy w ostatniej chwili wnioskowali sędziowie Izby Dyscyplinarnej. Spóźnili się dosłownie o kilka minut - wniosek wpłynął do Izby Pracy o godz. 10:09, dziewięć minut po tym, jak podpisano wyrok. Można się tylko zastanawiać, dlaczego wniosek złożyli tak późno, skoro termin ogłoszenia orzeczenia był znany od wielu dni.

TSUE każe sądom oceniać niezależność

Główne tezy dzisiejszego orzeczenia Izby Pracy i Ubezpieczeń Społecznych SN są następujące:

1. Wykładnia zawarta w wyroku Trybunału Sprawiedliwości UE z dnia 19 listopada 2019 r. wiąże każdy sąd w Polsce, a także każdy organ władzy państwowej.
2. Wyrok TSUE wyznacza jednoznaczny i precyzyjny standard oceny niezawisłości i bezstronności sądu, jaki obowiązuje we wszystkich krajach Unii Europejskiej, w tym w Polsce.
3. Każdy sąd w Polsce, w tym Sąd Najwyższy, ma obowiązek z urzędu badać czy standard przewidziany w wyroku TSUE jest zapewniony w rozpoznawanej sprawie.
4. Wykonując ten obowiązek Sąd Najwyższy stwierdził, że Krajowa Rada Sądownictwa w obecnym składzie nie jest organem bezstronnym i niezawisłym od władzy ustawodawczej i wykonawczej.
5. Sąd Najwyższy uznaje, że Izba Dyscyplinarna Sądu Najwyższego nie jest sądem w rozumieniu prawa Unii Europejskiej, a przez to nie jest sądem w rozumieniu prawa krajowego.
6. Polska, przystępując do Unii Europejskiej, zgodziła się na zasadę pierwszeństwa prawa unijnego nad prawem krajowym (co zostało przypomniane w pkt 157 wyroku TSUE).
7. Prymat prawa Unii skutkuje tym, że każdy organ państwa członkowskiego ma obowiązek zapewnić pełną skuteczność norm prawa Unii (pkt 158 wyroku TSUE), aż do pomijania niezgodnych przepisów prawa krajowego (pkt 160).
8. Dlatego Sąd Najwyższy z pominięciem Izby Dyscyplinarnej rozpoznał merytorycznie sprawę powoda.

Sąd Najwyższy w orzeczeniu podkreślał, że interpretując prawo nie można odwoływać się do samych ustaw, na przykład od ustawy o SN. Należy mieć na uwadze także ogólne zasady prawa, zwłaszcza tam, gdzie ustawa może być z nimi sprzeczna.

To "obowiązek stosowania rozproszonej kontroli niezależności i niezawisłości". Oznacza on, że:

1. Sąd krajowy jest uprawniony do oceny, czy sprawę ma rozpoznać organ niezależny od władzy ustawodawczej i wykonawczej w rozumieniu prawa UE.
2. Sąd krajowy musi uwzględnić, czy w uformowaniu tego organu brał udział organ rzeczywiście stojący na straży niezależności sądownictwa. By to ocenić, istotne są nie tylko fakty obiektywne, ale i subiektywne. Jak ten, jak zachowują się osoby wchodzące w skład tego organu.
3. W ramach tej oceny nie dokonuje się oceny aktu nominacji wręczanych przez prezydenta, tylko czy mieliśmy do czynienia z niezależnym organem.

KRS nie jest niezależna

Przechodząc do kwestii niezależności KRS Sąd Najwyższy przypomniał orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego. W marcu 2019 TK orzekł, że KRS została powołana zgodnie z Konstytucją. "Sądy i tak muszą badać poszanowanie prawa UE w krajowym porządku prawnym. Orzeczenie TK nie ma znaczenia z punktu widzenia tego rozstrzygnięcia" - stwierdził sędzia sprawozdawca.

Przypomniano także, że w 2007 roku TK orzekł, że KRS musi być niezależna, co oznacza, że sędziowie tam zasiadający nie mogą być powiązani z władzą ustawodawczą i wykonawczą.

TSUE przedstawił dwustopniową regułę oceny niezależności:

• ocena niezależności KRS przy wykonywaniu swoich ustawowych zadań;
• ocena okoliczności w jakich została powołana Izba Dyscyplinarna i jaka była w tym rola KRS.

Sąd rozpoczął rozważania dotyczące KRS od wypunktowania głównych zarzutów:

• została utworzona przez skrócenie kadencji poprzedniej Rady;
• aż 15 członków desygnowanych jest przez władzę ustawodawczą i wykonawczą, co w efekcie daje aż 23 z 25 członków KRS wybranych w ten sposób;
• kwestia utajnionych list poparcia kandydatów - zaznaczono też, że z doniesień medialnych wynika, że jeden z członków poparł sam siebie (zobacz: Maciej Nawacki);
• sam mechanizm zgłaszania kandydatur - sędziów zgłaszali ich podwładni, pracownicy ministerstwa sprawiedliwości.

"Przez blisko dwa lata KRS nie podjęła stanowisk, ani uchwał sprzeciwiających się atakom na sędziów, na przykład sędziów represjonowanych za czynności orzecznicze. KRS nie zajęła stanowiska w sprawie przenoszenia w stan spoczynku sędziów Sadu Najwyższego i NSA. Nie zajęto stanowiska w kwestii tego, kto rzeczywiście jest Pierwszym Prezesem SN" - punktował sędzia sprawozdawca.

"Członkowie KRS domagali się wszczęcia postępowań dyscyplinarnych w odniesieniu do sędziów zadających pytania prejudycjalne. Wreszcie - członkowie KRS są beneficjentami zmian w sądownictwie. Zostali delegowani do wyższych sądów. To wszystko wskazuje na brak zależności tej Rady" - tłumaczył.

Przywołano również krytyczne wobec KRS oceny zewnętrznych podmiotów: uchwały Naczelnej Izby Adwokackiej, wydziałów prawa w całej Polsce, zgromadzeń ogólnych sędziów, opinię Komisji Weneckiej, czy zawieszenie KRS w Europejskiej Sieci Rad Sądownictwa.

Izba Dyscyplinarna nie jest sądem

Po ocenie statusu KRS Izba Pracy zbadała, czy Izba Dyscyplinarna jest sądem w rozumieniu prawa UE (art. 27 Karty Praw Podstawowych, art. 6 Konwencji).

Zwrócono uwagę, że w ID zasiadają tylko sędziowie z rekomendacji nowej KRS. Wybrani tam sędziowie powiązani są z władzą wykonawczą. Izba ta posiada tak szeroką autonomię, że w istocie ma status sądu wyjątkowego, który może być ustanowiony tylko na czas wojny. Sędzia sprawozdawca powołała się m.in. na teksty Włodzimierza Wróbla w "Palestrze" oraz orzeczenie II PO 3/19.

SN najwyższy zaznaczył, że nie neguje, że ustawodawca ma prawo dokonywania zmian w wymiarze sprawiedliwości, czy zmian nawet w strukturze SN, zmian w przepisach dotyczących przechodzenia sędziów w stan spoczynku. Ale ocenie podlegają użyte do tego środki, które muszą gwarantować stronom prawo do niezależnego i niezawisłego sądu oraz przestrzeganie prawa UE.

"Intencją ustawodawcy było podniesienie standardów w wymiarze sprawiedliwości. To cel słuszny, ale czy zostały podjęte odpowiednie środki?" - pytał retorycznie sędzia sprawozdawca. "Niezależność sądów i niezawisłość sędziów jest tym dla obywateli, czym wolność słowa dla dziennikarzy. Bez tego nie ma państwa prawa".

Przypomniano, że Izba Dyscyplinarna wydała uchwałę w pełnym składzie w swojej sprawie, stwierdzając, że jest sądem niezależnym.

Uchwała ta staje niejako w opozycji do dzisiejszego orzeczenia Izby Pracy. "Ale uchwała ID została wydana na gruncie przepisów kodeksu postępowania karnego. My wydajemy orzeczenie na podstawie kodeksu postępowania cywilnego. ID oceniał też standard krajowy, my oceniamy standard unijny. Po trzecie wreszcie - nikt nie powinien być sędzią we własnej sprawie" - orzekł sąd.

Wytyczne dla innych sędziów

W dzisiejszym wyroku sędziowie Izby Pracy SN potwierdzili to, o czym od ponad dwóch tygodni mówili liczni eksperci prawni:

Te oczywiście nie będą badały statusu Izby Dyscyplinarnej SN, ale powinny zbadać tryb powołania nowej KRS.

Wyrok z 5 grudnia będzie dla nich inspiracją. Z wielu sądów za całej Polski od kilku miesięcy dopływały sygnały o odmowach opiniowania kandydatów na sędziów. Sędziowie chcieli powstrzymać nominacje sędziowskie przy udziale nowej KRS do czasu, aż rozstrzygnie się czy jest niezależna.

Z prawnego punktu widzenia orzeczenie SN nie jest wiążące dla innych polskich sądów. Potwierdził to sam SN, mówiąc o "kontroli rozproszonej" wynikającej z wyroku TSUE. Oznacza to, że sądy będą musiały samodzielnie zbadać status nowej KRS np., by upewnić się, czy powołani przez nią sędziowie mogą skutecznie orzekać.

Pierwsze działanie tego typu podjął niezwłocznie po orzeczeniu Luksemburga olsztyński sędzia Paweł Juszczyszyn. Zwrócił się do Kancelarii Sejmu m.in. o udostępnienie mu list poparcia członków KRS. Za zastosowanie się do wyroku TSUE spotkały go represje: odwołanie z delegacji, zawieszenie w obowiązkach i zarzuty dyscyplinarne.

Sprawa sędziego Kuby

Sprawa sędziego Andrzeja Kuby to jedna z trzech, na podstawie których Izba Pracy SN zadała unijnemu Trybunałowi Sprawiedliwości pytania prejudycjalne.

Sędzia Kuba w 2018 roku został przeniesiony w stan spoczynku w ramach nowych przepisów o wieku emerytalnym. Andrzej Duda nie pozwolił mu orzekać dłużej. Decyzję prezydenta poprzedziła uchwała KRS, w której Rada negatywnie zaopiniowała dalsze orzekanie sędziego. Od tej uchwały sędzia odwołał się do Sądu Najwyższego.

Po zmianach PiS w ustawie o SN odwołania od uchwał KRS rozpatrywać powinna Izba Dyscyplinarna SN. Nie działała jeszcze wtedy, więc sprawa sędziego Kuby trafiła do Izby Pracy, w której zasiadają "stare" kadry SN. Te zwróciły się do TSUE, by upewnić się, czy mogą przekazać ją ID.

W dzisiejszym orzeczeniu zaznaczono, że prawo pierwotne UE ma pierwszeństwo przed prawem krajowym. Dlatego Izba Pracy pomija przepisy dotyczące Sądu Najwyższego i zastosowała prawo UE bezpośrednio.

Sąd uznał też, że postępowanie nie jest bezprzedmiotowe, ponieważ uchwała-opinia KRS w sprawie sędziego Andrzeja Kuby nadal funkcjonuje w obrocie prawnym. Ustawa przywracająca sędziów SN i NSA opierała się na fikcji prawnej, że byli oni cały czas w stanie czynnym.

Izba Pracy SN rozpatrzy w najbliższych tygodniach także sprawy sędziów Józefa Iwulskiego i Andrzeja Siuchnińskiego. Ci, w przeciwieństwie do sędziego Kuby, nie odwoływali się od uchwały KRS. Wnosili jedynie o ustalenie, czy przeszli w stan spoczynku, czy też może są wciąż sędziami w stanie czynnym.