Jeśli koalicja rządowa nie zmieni podejścia, trudno będzie poderwać społeczeństwo raz jeszcze

„Widomym znakiem docenienia organizacji społecznych mogłoby być powołanie na następcę ministry Agnieszki Buczyńskiej osoby mającej w środowisku pozarządowym niekwestionowany autorytet, samosterownej i realizującej prawdziwie publiczny, nie partyjny, interes. Czy wskazana przez Polskę 2050 Adriana Porowska będzie taką osobą?” – pyta Ewa Kulik-Bielińska, dyrektorka Fundacji Batorego*.

Poniżej cały tekst, który pierwotnie ukazał się na portalu NGO.pl. Tytuł, śródtytuły i wytłuszczenia od redakcji OKO.press

Zbliża się rocznica wyborów parlamentarnych. To dobry moment na refleksję o tym, w jakim miejscu jesteśmy. Na ile oczekiwania i nadzieje społeczeństwa obywatelskiego związane z innym niż dotychczas sposobem sprawowania władzy zostały spełnione? Czy i jak zrealizowane zostały postulaty dotyczące naprawy różnych obszarów życia społeczno-politycznego? Jak nowa władza potraktowała rekomendacje, a często wręcz konkretne propozycje rozwiązań, które organizacje społeczne formułowały przed wyborami październikowymi? Czy jest jakaś mapa, która prowadzi nas do ich realizacji?

Czy organizacje traktowane są w sposób partnerski, a aktywne obywatelki i obywatele jako zasób, z którego wiedzy i doświadczenia można skorzystać, żeby stanowić lepsze, bardziej przemyślane prawo i podejmować decyzje w sposób umożliwiający uwzględnienie propozycji i punktów widzenia tych, których one dotyczą?

Nieopisana historia ośmiu lat obywatelskiej pracy

Z okazji rocznicy wyborów 15 października 2023, które odnotowały rekordową mobilizację obywatelską – będącą w ogromnym stopniu wynikiem zaangażowania organizacji i ruchów społecznych – zorganizowaliśmy 9 października 2024 w Fundacji Batorego konferencję „Społeczeństwo w działaniu. Siła mobilizacji i samoorganizacji” z udziałem działaczy społecznych z Polski i z zagranicy.

Chcieliśmy przypomnieć tę niezwykle ważną rolę, jaką społeczeństwo obywatelskie odegrało w okresie rządów Zjednoczonej Prawicy, organizując się w obronie demokracji, praw człowieka i swobód obywatelskich, niezależności wymiaru sprawiedliwości, autonomii sektora obywatelskiego. Pokazać jego ewolucję w odpowiedzi na zamach na instytucje demokratycznego państwa prawa, na zmianę ustroju metodami pozakonstytucyjnymi, na próby podporządkowaniu sfer kultury, edukacji i nauki ideologicznej kontroli przez partie władzy.

Nie wykonaliśmy pracy koniecznej do przebicia się do świadomości społecznej i świadomości klasy politycznej z historią pokazującą naszą rolę.

Nie tylko w organizowaniu sprzeciwu wobec ograniczania praw obywatelskich, obrony instytucji i procedur demokratycznego państwa,

oraz przygotowywaniu samodzielnie propozycji praktycznych rozwiązań, ograniczających szkody związane z demontażem demokratyczny instytucji i pomysłów odbudowy porządku demokratycznego po wyborach.

Na konferencji zaprezentowaliśmy najnowsze badania przygotowane przez Fundację More in Common, pokazujące nastroje i oczekiwania społeczne rok po wyborach 15 października, a także wyniki badań fokusowych prowadzonych przez Fundację Batorego z przedstawicielami organizacji społecznych zaangażowanych w obronę praworządności i demokracji w ostatnich ośmiu latach. Rozmawialiśmy o tym, jak zmieniało się społeczeństwo obywatelskie w Polsce w latach 2015-2023. Jak się mobilizowało wobec populizmu i zagrożenia autorytaryzmem, w Polsce i w innych krajach europejskich: Słowacji, Słowenii, na Węgrzech a ostatnio we Francji czy Wielkiej Brytanii. Jak zdało egzamin w stawianiu czoła kolejnym kryzysom: pandemii, wojnie w Ukrainie, ostatnio powodzi. Rozmawialiśmy o tym, jaka jest jego rola, jakie wyzwania i zadania stoją przed nim po 15 października 2023.

Zawiedzione nadzieje. Nie ma jakościowej zmiany

Z badań focusowych i z wypowiedzi przedstawicieli organizacji podczas dyskusji wyłaniał się obraz mało optymistyczny.

Wśród organizacji społecznych dominuje poczucie rozczarowania i zawiedzionych nadziei.

Działaczki organizacji kobiecych dowiadują się, że obiecany przez Koalicję Obywatelską postulat zniesienia zakazu aborcji nie będzie zrealizowany.

Osoby z mniejszości seksualnych widzą, że postulat uznania związków partnerskich nie ma szans na realizację.

Osoby zajmujące się ochroną środowiska naturalnego i przeciwdziałaniem skutkom zmiany klimatu mają poczucie, że ich postulaty nie są w ogóle brane na agendę i że nikt z nimi poważnie nie rozmawia.

Na granicy polsko-białoruskiej wobec osób, które chcą ubiegać się o azyl stosuje się pushbacki i wprowadza prawo zwalniające z odpowiedzialności za bezprawne użycie broni.

Osoby działające w obszarze edukacji i oświaty widzą, że wypracowana przed wyborami i podpisana przez partie – wówczas opozycyjne – wspólna agenda zmian w edukacji nie jest podejmowana. Wprowadza się rzucone podczas kampanijnego wiecu hasło odejścia od prac domowych, natomiast realizacja pomysłów, wynikających z poważnego namysłu wielu środowisk (nauczycieli, edukatorów, dyrektorów, rodziców, uczniów, organizacji społecznych pracujących z nauczycielami i młodzieżą) nad tym, jak zmieniać szkołę, żeby uczyła nasze dzieci życia w XXI wieku, idzie jak po grudzie.

To, co można było zrobić w ciągu ostatnich miesięcy, żeby pokazać w widoczny sposób jakościową zmianę – nawet bez efektów w postaci uchwalonych przez Sejm i podpisanych przez prezydenta ustaw – to nowe podejście do sposobu tworzenia prawa i prowadzenia polityki poprzez poszerzenie możliwości udziału obywateli w przygotowywaniu rozwiązań i wpływaniu na kształt polityk publicznych przy wykorzystaniu różnych instrumentów demokracji partycypacyjnej i deliberatywnej, szerokich i autentycznych konsultacji.

Wyjątkiem jest zrealizowanie jednego z kamieni milowych w Krajowym Planie Odbudowy, czyli przyjęcie zmian w Regulaminie Sejmu, wprowadzających obowiązek konsultacji społecznych przed I czytaniem projektów ustaw. Jak to zadziała, zobaczymy po wejściu regulaminu w życie.

W rozmowach podczas konferencji wyraźnie wyartykułowano, że rocznica październikowych wyborów to ostatni moment, żeby władze uznały i doceniły wkład społeczeństwa obywatelskiego w obronę instytucji demokratycznego państwa prawa i stawianie czoła kryzysom, a także uznały jego rolę w budowaniu odporności społeczeństwa i państwa.

Odporności i gotowości, których w tej chwili tak bardzo potrzebujemy ze względu na to, że żyjemy – co rząd podkreśla, strasząc nas od dłuższego czasu – w niebezpiecznych, przedwojennych czasach.

Czy Adriana Porowska będzie taką osobą?

Widomym znakiem uznania i docenienia roli i wagi organizacji społecznych mogłoby być powołanie na następcę minister Agnieszki Buczyńskiej (to, że to ją powołano po wyborach 15 października było symbolicznym uznaniem tej roli), osoby mającej w środowisku pozarządowym niekwestionowany autorytet, samosterownej i realizującej prawdziwie publiczny, nie partyjny, interes.

Osoby z wizją i wolą przeprowadzenia odważnych zmian, zarówno tych ułatwiających funkcjonowanie organizacji III sektora, jak i tych zwiększających niezależność i autonomię organizacji społecznych. Osoby, która potrafiłaby wykorzystać dorobek wypracowany przez środowiska pozarządowe w ostatnich latach (od Mapy rozwoju III sektora przez program dla Polski przedstawiony przez organizacje przed ostatnimi wyborami).

Pierwszym znakiem tej nowej jakości mogłaby być zmiana w sposobie powoływania osób do ciał dialogu społecznego i ciał doradczych, takich jak Rada Działalności Pożytku Publicznego – w sposób transparentny, według jasnych kryteriów, z podaniem listy kandydatów, treści ich zgłoszeń i list poparcia.

A może dałoby się zmienić rozporządzenie i pozwolić na wybór przedstawicieli przez środowisko organizacji pozarządowych, tak jak miało to miejsce przed laty, gdy – w sposób nieformalny – na ngo.pl przeprowadzono swoiste wybory z głosowaniem na listę podczas wyłaniania kandydatów do RDPP I kadencji?

Czy wskazana przez Polskę 2050 Adriana Porowska będzie taką osobą?

Bardzo na to liczę, choć nie ukrywam, że zanim dowiedziałam się o tej decyzji, widziałam w tej roli innego kandydata.

Społeczeństwo obywatelskie się upolityczniło

Bardzo bym chciała, żeby Koalicja 15 października zmieniła sposób uprawiania polityki i rządzenia, i potraktowała organizacje społeczne podmiotowo, jak partnerów, a nie realizatorów zadań publicznych i wykonawców decyzji podejmowanych bez ich udziału.

Przez lata rządów Zjednoczonej Prawicy społeczeństwo obywatelskie w Polsce stało się silniejszym i bardziej autonomicznym podmiotem życia publicznego, zdolnym do przeciwstawianiu się antydemokratycznym praktykom władzy, mobilizowania w czasie kryzysów, ale także do formułowania własnej agendy i programu reform społecznych i politycznych. Przez te osiem lat pojawiły się nowe organizacje i ruchy społeczne, w tym kobiet i osób młodych, które chcą mieć poczucie autentycznego wpływu i sprawstwa: nie tylko, gdy trzeba bronić się przed próbą ograniczania praw obywatelskich i mobilizować innych do pójścia na wybory, ale i potem, gdy jest czas tworzenia, budowy i odnowy

Społeczeństwo obywatelskie się upolityczniło w takim sensie, że chce mieć realny wpływ na wyznaczanie celów, formułowanie agendy i decydowanie o sposobie jej realizacji.

Rząd na kursie kolizyjnym z organizacjami?

Jeśli koalicja 15 października nie zmieni swojego podejścia i nie otworzy przestrzeni na autentyczną współpracę i dialog z organizacjami społecznymi, z zaangażowanymi obywatelkami i obywatelami, to

Ostatnie zapowiedzi premiera Tuska na konwencji Koalicji Obywatelskiej o czasowym zawieszeniu jednego z powszechnie uznanych praw człowieka – prawa do azylu – nie wróżą, niestety, nadejścia takiej zmiany.

Przeciwnie, wygląda na to, że obecny rząd staje na kursie kolizyjnymi z tymi organizacjami społecznymi, które – broniąc demokratycznych instytucji i przeciwstawiając się naruszeniom praw człowieka i łamaniu konstytucyjnych zasad – traktowane były w czasie rządów Zjednoczonej Prawicy jak wrogowie. Oby teraz tak się nie stało.

Pokażmy, jak wspólnie możemy budować bezpieczeństwo oparte na współpracy, zaufaniu do siebie i do prawa. Dajmy ludziom poczucie wpływu i sprawstwa. Pokażmy, że demokracja naprawdę działa. Jest jeszcze na to czas.

*Ewa Kulik-Bielińska, dyrektorka Fundacji Batorego, przed Sierpniem 1980 aktywistka ruchów studenckich i opozycji demokratycznej, zaangażowana w tworzenie NSZZ „Solidarność” (1980-1981), w stanie wojennym ukrywała się działając w podziemnych władzach „Solidarności”, autorytet nie tylko polskich organizacji społecznych, pomysłodawczyni funduszu Civitates utworzonego w 2017 roku przez kilkanaście fundacji europejskich w celu umacnianiu demokracji i solidarności w Europie, prezeska European Foundation Centre (2014-2017)