Lista hańby. Komitet ONZ wskazuje, jak poprawić ochronę praw społecznych w Polsce

Prawa społeczne, czyli ekonomiczne, socjalne i kulturalne, nazywane niekiedy drugą generacją praw człowieka, były przez lata przez rządzących traktowane z pewną pobłażliwością. Takie podejście niewątpliwie przyczyniło się do niezwykle trudnej sytuacji w obszarze ochrony zdrowia, mieszkalnictwa, czy skali ubóstwa.

Komitet Praw Gospodarczych, Socjalnych i Kulturalnych Organizacji Narodów Zjednoczonych przedstawił niezwykle krytyczne uwagi odnoszące się do sprawozdania Polski z realizacji Międzynarodowego Paktu Praw Gospodarczych, Socjalnych i Kulturalnych.

Sprawozdanie przedłożył poprzedni rząd Prawa i Sprawiedliwości.

W sprawozdaniach dla Komitetu państwa opisują, w jaki sposób realizują obowiązki w obszarze:

• praw ekonomicznych (np. prawo do pracy, zrzeszanie się w związkach zawodowych),
• socjalnych (m.in. prawo do ochrony zdrowia, prawo do zabezpieczenia społecznego),
• czy kulturalnych.

Nowy rząd odpowiada za sprawozdanie poprzedniego

Sprawozdanie złożone przez rząd Prawa i Sprawiedliwości zostało rozpatrzone we wrześniu na sesji Komitetu Praw Gospodarczych, Socjalnych i Kulturalnych ONZ. Bronili go już przedstawiciele obecnego rządu.

Obrona nie była łatwa. Komitet przedstawił szereg konkretnych pytań. Część z nich znajdowała oparcie w raportach cienia przedstawionych przez organizacje pozarządowe, w tym Amnesty International oraz Helsińską Fundację Praw Człowieka.

Na początku października Komitet przedstawił uwagi końcowe z zestawem rekomendacji.

Oprócz zastrzeżeń dotyczących realizacji poszczególnych praw społecznych Komitet ma uwagi i zalecenia odnoszące się do szerszego systemu funkcjonowania instytucji państwa oraz organizacji społeczeństwa obywatelskiego.

Ze względu na okres, którego dotyczyło sprawozdanie, rekomendacje odnoszą się do zmian wprowadzonych za rządów PiS. Ale w wielu obszarach, ze względu na brak zmian przepisów i praktyki już za obecnego rządu, pozostają aktualne.

Co poprawić w środowisku działania instytucji i społeczeństwa obywatelskiego

Komitet wspomina o:

• konieczności zagwarantowania niezależności sądom i prokuraturze,
• powstrzymywania się władzy od ataków na urząd Rzecznika Praw Obywatelskich,
• czy na obrońców i obrończynie praw człowieka,
• a także o poprawie ram przeciwdziałania korupcji.

Komitet zaleca, żeby Polska w prawie i w praktyce gwarantowała pełną niezależność i bezstronność sędziów oraz prokuratorów, a także zapobiegała wpływom na ich decyzje przez jakiekolwiek formy niewłaściwej presji politycznej, nieuzasadnione postępowania dyscyplinarne, groźby i korupcję.

Polska ma też obowiązek zapewnić, żeby procedury dotyczące wyboru i mianowania sędziów oraz prokuratorów były zgodne z postanowieniami Paktu, a także z międzynarodowymi standardami, w tym z Podstawowymi Zasadami Niezależności Sądownictwa.

Rządzący powinni też zadbać, żeby Rzecznik Praw Obywatelskich mógł wykonywać swoje obowiązki skutecznie i niezależnie, w pełnej zgodności z zasadami dotyczącymi statusu krajowych instytucji zajmujących się promocją i ochroną praw człowieka oraz aby zagwarantowano niezależność tego urzędu.

Ponadto Komitet rekomenduje, żeby Polska stworzyła sprzyjające środowisko dla obrońców praw człowieka, w tym działających w obszarze praw ekonomicznych, społecznych i kulturalnych, m.in. poprzez przegląd odpowiednich przepisów w celu dekryminalizacji ich działalności.

W praktyce dotyczy to na przykład organizacji i inicjatyw dostarczających pomoc humanitarną migrantom i uchodźcom na granicy, czy organizacjom informującym o możliwościach dokonania własnej aborcji, które były zastraszane przez poprzedni rząd powołujący się na przepisy kryminalizujące pomoc w aborcji.

Zdaniem Komitetu ONZ, Polska powinna też przejrzeć ustawę z 2017 roku o Narodowym Instytucie Wolności – Centrum Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego, aby zapewnić, że przyznawanie funduszy organizacjom społeczeństwa obywatelskiego wspiera, a nie ogranicza realizację praw ekonomicznych, społecznych i kulturalnych.

Komitet przypomina, że w Polsce prokuratura powinna szybko, niezależnie i bezstronnie prowadzić śledztwa oraz ścigać wszystkie przypadki korupcji, zwłaszcza na wysokim szczeblu, w tym w rządzie i sądownictwie. Trzeba też zapewnić niezależność, skuteczność, przejrzystość i odpowiedzialność organów do spraw zwalczania korupcji.

Komitet uważa też, że Polska powinna poprawić przepisy dotyczące lepszej ochrony sygnalistów, dziennikarzy i osób prywatnych informujących o przypadkach korupcji oraz poprawić dostęp do informacji publicznej.

Niezbędne zmiany prawa i praktyki

Poprzedni i obecny rząd obciążają też między innymi:

• brak kompleksowego ustawodawstwa antydyskryminacyjnego,
• brak prawnego uznania związków osób tej samej płci,
• kryminalizacja pomocy w aborcji,
• stosunkowo wysoki poziomem ubóstwa kobiet, osób starszych, samotnych rodziców i uchodźców,
• niewystarczające zasoby, jakimi dysponuje Państwowa Inspekcja Pracy.

Zdaniem Komitetu Polska powinna uchwalić kompleksowe przepisy antydyskryminacyjne, które zapewnią pełną i skuteczną ochronę przed dyskryminacją we wszystkich sferach i zawierają pełną listę zakazanych podstaw dyskryminacji, w tym ze względu na orientację seksualną lub tożsamość płciową. Polska powinna też uchwalić przepisy o związkach partnerskich, mających na celu zapewnienie, że pary jednopłciowe będą miały takie same prawa jak pary heteroseksualne.

Komitet ocenił, że Polska powinna też prowadzić programy edukacyjne w celu zwalczania stygmatyzacji osób ze względu na:

• orientację seksualną lub tożsamość płciową,
• niepełnosprawność,
• bycie Romem,
• migrantem lub uchodźcą.

Uważa również, że Polska powinna zmienić przepisy prawa i wytyczne dotyczące użycia siły przez organy ścigania, aby zapewnić ochronę praw migrantów i uchodźców, w tym tych przekraczających granicę między Polską a Białorusią.

Polska powinna też zdekryminalizować pomoc w aborcji, a także usunąć przeszkody faktycznie utrudniające dostęp do legalnej aborcji, w tym wytyczne dla personelu medycznego. Polska powinna też gwarantować prawo do bezpiecznej, legalnej aborcji na całym terytorium kraju i uwzględnić wytyczne Światowej Organizacji Zdrowia dotyczące opieki przy aborcji.

Komitet niepokoi też wysoki poziom ubóstwa w Polsce. Rekomenduje działania w celu zapewnienia ciągłego uwzględniania potrzeb osób i rodzin o niskich dochodach, m.in. poprzez zwiększenie ukierunkowanych transferów socjalnych dla kobiet, osób starszych, samotnych rodziców oraz uchodźców żyjących poniżej krajowej granicy ubóstwa. Zachęca też polskie władze do zwrócenia uwagi na regionalne różnice ubóstwa i standardu życia.

Komitet zaleca zwiększenie liczby inspektorów pracy, wzmocnienie zasobów Państwowej Inspekcji Pracy, a także usunięcie prawnych lub administracyjnych barier utrudniających nadzór nad warunkami pracy, w tym migrantów i pracowników sezonowych. A także podjęcie działań mające na celu podniesienie świadomości problemu i zapobieganie molestowaniu seksualnemu wśród pracowników i pracodawców.

Komitet ocenił też, że polskie społeczeństwo oraz wymiar sprawiedliwości mają zbyt niską świadomość istnienia Międzynarodowego Paktu Praw Gospodarczych, Socjalnych i Kulturalnych oraz mechanizmów, z których można skorzystać, gdy prawa chronione paktem są naruszane.

Co dalej

Władze powinny dokładnie przeanalizować rekomendacje Komitetu Praw Gospodarczych, Socjalnych i Kulturalnych oraz przeprowadzić debatę na temat realizacji tych zaleceń. Niezbędne jest poprawienie systemu raportowania o poziomie przestrzegania praw społecznych w Polsce.

Konieczne jest również rozszerzenie możliwości szukania pomocy na poziomie ponadpaństwowym w przypadku naruszeń praw społecznych w Polsce. Obecnie można to robić poprzez składanie skarg do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka.

Polska powinna ratyfikować Protokół fakultatywny do Międzynarodowego Paktu Praw Gospodarczych, Socjalnych i Kulturalnych oraz inne instrumenty prawa międzynarodowego, takie jak Zrewidowana Europejska Karta Społeczna. Umożliwi to kwestionowanie naruszeń praw społecznych w Polsce na poziomie międzynarodowym.