Lewicowość odczarowana? Tak, ale młodym chodzi głównie o sprzeciw. Lewica może na tym nie zyskać

"Nie powiedziałbym, że młodzi w Polsce nagle skręcili w lewo. Oni raczej, tak jak całe społeczeństwo, podlegają bardziej ogólnemu, światowemu trendowi, który nazywamy laicyzacją czy sekularyzacją. Ten proces dotyczy całego społeczeństwa, a wśród młodych jest najbardziej widoczny" - mówi dr. hab. Radosław Marzęcki, politolog z Instytutu Nauk o Polityce i Administracji Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie

Anna Mierzyńska: Od lat prowadzi Pan badania nad kulturą polityczną i wzorami partycypacji politycznej młodego pokolenia Polaków. Niedawno CBOS opublikował wyniki sondażu, z którego wynika, że w grupie najmłodszych respondentów, w wieku 18-24 lata, właśnie teraz nastąpił wzrost zainteresowania polityką, wzrost deklaracji udziału w wyborach, a ponad 30 proc. badanych zadeklarowało, że ma lewicowe poglądy – to więcej niż osób o poglądach prawicowych, w tym samym sondażu. A przecież jeszcze w 2015 roku w tej grupie wyraźnie przeważały osoby o poglądach prawicowych. Co się stało? Czy młodzi w Polsce właśnie skręcili w lewo?

Radosław Marzęcki: - Przede wszystkim trzeba zaznaczyć, że badanie CBOS-u jest badaniem autoidentyfikacji światopoglądowej, a nie konkretnych poglądów. To nie zawsze oznacza to samo.

Rozróżnienie jest o tyle istotne, że poglądy zazwyczaj mamy stałe, one się zmieniają nieznacznie i tylko w niektórych obszarach, natomiast autoidentyfikacja polityczna może się przesuwać. Jest bardziej wrażliwa na odczuwane emocje, takie jak gniew, rozczarowanie czy nadzieja.

Jeśli pamiętając o tym spojrzymy na wyniki, zauważymy podstawową zmianę: młodzi ludzie ponownie, po prawie 20 latach, przyznają się do lewicowych poglądów.

Nie są już one negatywnie naznaczone, choć przez wiele lat były. Wcześniej młodzi ukrywali swoje sympatie lewicowe. Jeszcze w latach 2016-2017 odczuwałem to wyraźnie na uniwersytetach, kiedy badałem studentów: reagowali z dużą niechęcią na hasło „lewica”.

Ta kategoria przeżywała prawdziwy kryzys wizerunkowy, a wiele osób o lewicowych poglądach zaznaczało w badaniach odpowiedzi „trudno powiedzieć” albo umieszczały się w centrum. Dziś młody człowiek, gdy mówi, że ma poglądy lewicowe, niekoniecznie czuję się wykluczony ze środowiska.

Z badań CBOS-u wynika, że przyrost takich identyfikacji następuje od 2016 roku, a najbardziej dynamiczny wzrost mamy po roku 2019.

Czyli wcześniej młodzi identyfikowali się w centrum, dziś identyfikują się lewicowo, a Pan twierdzi, że ich poglądy niespecjalnie się zmieniły?

- Jeśli chodzi o niektóre kwestie światopoglądowe, one uległy ostatnio niewielkiej zmianie, w kierunku liberalizacji. Mam na myśli przede wszystkim stosunek do prawa aborcyjnego po wyroku Trybunału Konstytucyjnego. Z tym że z podobnym zjawiskiem, choć mniej radykalnym, mieliśmy też do czynienia w 2016 roku, przy okazji czarnych protestów.

Nie jest więc wykluczone, że po wyciszeniu tematu poglądy powrócą do status quo z poprzedniego okresu. Natomiast poglądy ekonomiczne czy światopoglądowe są względnie stałe, nie podlegają wielkim wahaniom.

Nie powiedziałbym więc, że młodzi w Polsce nagle skręcili w lewo. Oni raczej, tak jak całe społeczeństwo, podlegają bardziej ogólnemu, światowemu trendowi, który nazywamy laicyzacją czy sekularyzacją. Ten proces dotyczy całego społeczeństwa, a wśród młodych jest najbardziej widoczny.

Porównywałem ostatnio dane z lat 1999 i 2017. Wtedy w Polsce realizowany był Światowy Sondaż Wartości - badanie, które sprawdza postawy wobec różnych wartości. W tym sondażu widać głębokie zmiany w sferze religijności, a także w zakresie ról społecznych kobiet i mężczyzn.

Jeszcze w 1999 roku ponad 90 proc. Polaków identyfikowało się jako osoby religijne, niezależnie od wieku. W 2017 roku to poczucie spadło, i to wśród wszystkich grup wiekowych. Ale jednocześnie doszło do pokoleniowego rozwarstwienia: największy spadek był widoczny wśród młodych, najniższy wśród najstarszych respondentów.

Laicyzacja wcale nie przychodzi z Zachodu

Czyli prawica słusznie obawia się laicyzacji, idącej z Zachodu?

- Jako badacz staram się nie identyfikować tego w kategoriach dobra i zła, obaw czy nadziei. Procesy społeczne po prostu się dzieją. Żadna prawica czy lewica w konkretnym kraju nie ma na nie większego wpływu.

Jesteśmy częścią kultury globalnej i nie jest możliwe, by odwrócić trend globalny na poziomie jednego kraju. Te dane pokazują, że proces laicyzacji trwa, a w młodym pokoleniu jest on wręcz radykalny.

Przy czym laicyzacja nie „przychodzi” z Zachodu, ale – jak twierdzą socjologowie – jest pochodną rozwoju socjoekonomicznego społeczeństwa. Rozwój ten dynamicznie następował w Europie Zachodniej po II wojnie światowej, a po upadku komunizmu dobrobyt w coraz większym stopniu stawał się udziałem także wielu krajów Europy Środkowej.

Jak duże są te zmiany?

- W Światowym Sondażu Wartości, przeprowadzonym w Polsce w 1999 roku, za religijne uważało się 93 procent osób w wieku 15-29 lat, 93 proc. w wieku 30-49 i 95 proc. w wieku 50 i więcej.

W 2017 roku za religijne uznało się już tylko 57 proc. najmłodszych respondentów. Na pytanie „Czy wierzysz w Boga?” w 1999 roku 98 procent młodych odpowiedziało, że tak. A w 2017 – 68 procent. To nie jest, oczywiście, pełna ateizacja, ale jednak ubytek jest bardzo znaczący.

To kontestacja obecnego porządku

Mamy więc ogólny trend laicyzacji, a z drugiej strony mieliśmy polskie badania z 2015 roku, które pokazywały, że właśnie wtedy rosła liczba młodych, identyfikujących się ze światopoglądem prawicowym. Coś się więc musiało zdarzyć między 2015 a 2020 rokiem.

- Badanie CBOS-u trzeba interpretować, patrząc na moment jego wykonania i kontekst społeczno-polityczny.

Wzrost lewicowej identyfikacji jest, moim zdaniem, reakcją na wyrok Trybunału Konstytucyjnego w sprawie prawa aborcyjnego oraz wyrazem kontestacji obecnego porządku społeczno-politycznego w szerszym rozumieniu.

Gdy popatrzymy na nastroje społeczne młodych dzisiaj, to one są bardzo niekorzystne dla układu rządzącego. Jeśli chodzi o preferencje partyjne, niekorzystne trendy były widoczne już w wyborach prezydenckich.

W najmłodszej grupie wyborców Andrzej Duda w pierwszej turze przegrywał, i to zajmując dalsze miejsca (nie drugie). W drugiej turze wyraźnie przegrał z Rafałem Trzaskowskim.

Uważam, że dzisiejsze lewicowe deklaracje młodych są ich manifestem wobec świata, w którym żyją.

Tak samo, jak reakcją na rządy Platformy Obywatelskiej w 2015 roku był wzrost autoidentyfikacji młodych z poglądami prawicowymi. To też była kontestacja obowiązującego porządku, a nie rzeczywista zmiana poglądów. Młodzi w ten sposób wyrażali sprzeciw wobec tego, co widzieli wokół siebie. Dzisiaj także to robią.

Zmiana nie występuje w preferencjach wyborczych

Argumentem za tą tezą jest wynik zestawienia ich autoidentyfikacji z preferencjami wyborczymi. W tej najmłodszej grupie, jak wynika także z badań CBOS-u, Lewica ma poparcie tylko na poziomie 10 proc., podobnie jak Koalicja Obywatelska. PiS – 16 proc. Konfederacja – 9 proc. PSL – 1. I Polska 2050 Szymona Hołowni – 27 proc. Nie widać, by beneficjentem rzekomego skrętu w lewo była partia lewicowa.

Od redakcji: badania CBOS dotyczące poparcia dla Lewicy różnią się od badań innych pracowni - zarówno jeśli chodzi o odsetek poparcia w całej populacji, jak i o najmłodszych wyborców (w tej pracowni w wieku 18-24 lata). W badaniu Ipsos dla OKO.press w listopadzie 2020 r. wśród młodych w wieku 18-29 lat wygrywa Lewica wraz z Konfederacją (po 20 proc. wskazań), w lutym 2021 r. w podobnym badaniu Ipsos wygrywa wśród młodych Polska 2050 (26 proc.) tuż przed Lewicą (23 proc.)

Na rzekomym skręcie w lewo korzysta więc Hołownia? On przecież nie reprezentuje światopoglądu lewicowego.

- Właśnie. Na pierwszy rzut oka nie ma logicznego związku między autoidentyfikacją młodych a ich preferencjami wyborczymi. Ten rozdźwięk sprawia, że interpretuję lewicowy skręt młodych nie w kategoriach zmiany światopoglądu, ale postawy kontestacyjnej.

Do 2007 roku w Polsce było tak, że każde kolejne wybory wygrywała partia rozczarowanych poprzednim porządkiem. To później wyhamowało na dwie kadencje. Widać, że ten wzór się obecnie ponownie reprodukuje. Także inne badania i trendy pokazują, że rozczarowanie PiS-em narasta, a w młodzieżowej grupie jest o wiele bardziej widoczne.

Liderzy Lewicy nierozpoznawalni

Może wyniki preferencji wyborczych są też jednak informacją o tym, jak młodzi oceniają partię Lewica?

- Pewne wskazówki może nam dać analiza profili ideologicznych elektoratów. Mamy takie dane z CBOS-u, tyle że w odniesieniu do całego społeczeństwa, nie do konkretnych grup demograficznych. Wynika z nich, że osoby o poglądach lewicowych głosowały na przykład na Platformę Obywatelską, a w wyborach prezydenckich - na Trzaskowskiego.

Spójrzmy też na badania poziomu zaufania do polityków. Ocenia się w nich rozpoznawalność konkretnej osoby – respondenci mogą bowiem zaznaczyć odpowiedź „nie znam”.

Najświeższe badanie, jakie znalazłem, w którym uwzględniono Adriana Zandberga, zrobiła w lipcu 2020 roku pracownia CBM Indicator. Miał on wtedy aż 33 procent odpowiedzi „nie znam”. Najwyższy odsetek. Drugą osobą z najwyższym wskaźnikiem nieznajomości był Włodzimierz Czarzasty.

A Robert Biedroń?

- Biedronia nie znało 4 procent respondentów, to świadczy o jego wysokiej rozpoznawalności. Ale jest tylko jednym z trzech liderów ugrupowania. Tę sytuację potwierdzały także moje badania studentów – Adrian Zandberg był osobą, której najczęściej nie znano.

Lewica ma więc problem z rozpoznawalnością, wiarygodnością. Jeśli ludzie nie kojarzą liderów, trudno, by identyfikowali się z partią.

Lewica nie może na razie liczyć, że stanie się beneficjentem zmiany autoidentyfikacji wśród młodych.

Czyli mamy w Polsce rozjazd między poglądami a poparciem konkretnych partii? Ludzie głosują na jakąś partię, choć nie pasuje ona do ich poglądów?

- To zaskakujące, ale w elektoracie każdej partii politycznej jest dość spory odsetek osób, które nie identyfikują się z ugrupowaniem, na które głosowały. Zwykle dotyczy to nawet 20 proc. elektoratu. Mówimy o wyborcach, którzy czują słabość oferty politycznej, głosują na mniejsze zło, przeciw komuś.

Twierdzi Pan, że skręt młodych w lewo jest pozorny, a tymczasem europoseł Solidarnej Polski Patryk Jaki przedstawił już teorię wyjaśniającą, dlaczego taki skręt jest. W wywiadzie dla Wirtualnej Polski powiedział: „Strona, która jest zwolennikiem łatwego podejścia do życia, ma naturalną przewagę. (…) Przedstawia młodym proste recepty na życie”, zaś propozycja konserwatystów jest trudniejsza: „życie to ograniczenia, odpowiedzialność, rozróżnienia dobra i zła, trzeba się uczyć przez całe życie, nigdy nie będziesz wiedział wszystkiego, bo ta wiedza jest zarezerwowana dla Boga, a ty musisz się uczuć pokory”. Dlatego „dla młodego człowieka ta druga oferta może być mniej ciekawa niż »róbta co chceta«”. Czy to może oddawać rzeczywisty sposób myślenia młodych?

- Nie sądzę, by młodzi tak do tego podchodzili. Partie lewicowe zawsze obiecywały te same rzeczy, a jednak młodzi ludzie nie zawsze za nimi szli. Ba, nawet dziś wcale za nimi nie idą, jak widać.

Poza tym zmiana autoidentyfikacji pojawiła się po 2019 roku, a w tym czasie nie wyrosła znacząca siła polityczna lewicowa w Polsce, bo za taką nie można uznać Wiosny, ani też prawica zbyt mocno nie osłabła.

Interpretacja Patryka Jakiego jest więc raczej interpretacją polityczną. To jak z wyjaśnianiem faktu, że młodzi ludzie obecnie dłużej mieszkają z rodzicami - podobno dlatego, że są niezaradni i wygodni. Przy takiej interpretacji pomija się problemy z dostępnością mieszkań; to, że często młodzi mieszkają z jednym rodzicem, więc być może również się nim opiekują, oraz że w pracy są równie aktywni zawodowo, jak ci, którzy z domów rodzinnych już wyszli.

Na gruncie interpretacji politycznej wszystko można wyjaśnić jednym prostym czynnikiem, ale w rzeczywistości wcale tak to nie funkcjonuje.