„Każdy fragment Puszczy ma swoją historię”. Opowieść kustosza białowieskich drzew

Tomasz Niechoda, z zawodu nauczyciel historii, od kilku dekad tropi białowieskie olbrzymy. Nie chodzi o symbol Puszczy – żubry, ale o drzewa. Początkowo były to dęby, ale z czasem i inne gatunki. Szuka ich niestrudzenie, opisuje i wykonuje dla każdego dokumentację fotograficzną. Jego imponujący zbiór ponad 14 tysięcy drzew i prawie 300 tysięcy zdjęć jest dziś jedynym tego typu spisem nie tylko największych dębów, pamiętających jeszcze królewskie czasy, ale również sosen, lip, osik i wielu innych gatunków.

Już wkrótce, kiedy opadną liście, razem ze swoją żoną Agnieszką Aleksiejczuk, jak co roku ruszy na poszukiwania kolejnych drzew, i obchód tych, które dotychczas udało się znaleźć. W OKO.press opowiada o tym, jak to jest być „kustoszem drzew”.

Na zdjęciu: Tomasz i Agnieszka pod jednym z olbrzymów.

Puszcza w genach

Paweł Średziński: Kiedy zdecydowałeś się szukać puszczańskich olbrzymów?

Tomasz Niechoda: Moja rodzina jest związana swoimi korzeniami z Puszczą Białowieską. Mój ojciec pochodził z Szereszewa, miejscowości położonej wschodnich kresach tego lasu. Potem, kiedy granica się przesunęła na zachód, dzieląc Puszczę, rodzina ojca przeniosła się do Hajnówki. Babcia mieszkała w tej miejscowości, odkąd pamiętam. I to do niej przyjeżdżałem na wakacje. Ponad 40 lat temu stwierdziłem, że coś wyjątkowego jest w tym wielkim lesie, co ten las wyróżnia: potężne drzewa, których w takim nagromadzeniu nie ma nigdzie indziej w Polsce.

To był jeszcze czas, kiedy nawet największe olbrzymy były wycinane. Bolało. Człowiek czuł się bezsilny. Właściwie to niewiele osób się tymi drzewami wtedy interesowało. A decydujący głos w sprawie ich dalszego losu miały wówczas Lasy Państwowy i był to odmienny od mojego sposób patrzenia na przyrodę. Przyroda miała dostarczać ściśle określone produkty. Drewno, jagody, grzyby. Natomiast u mnie było inaczej. Puszcza mnie zafascynowała, a to dlatego, że rosły w niej te grube drzewa.

Pierwsza wyprawa? Pamiętasz?

Pierwszą wyprawę w poszukiwaniu drzew odbyłem z ojcem do Car-Dębu. To było już wówczas takie kultowe drzewo. Za pierwszym razem nam się nie udało tam dotrzeć. Dopiero w następnym roku zobaczyliśmy ten dąb, ale on był już suchy i martwy. To wtedy wszystko u mnie się zaczęło. Potem wyprawiałem się do kolejnych puszczańskich olbrzymów. I trwa to do dziś. Teraz mówi się już o tym, że równie ważne są drzewa – zarówno żywe, jak i martwe. Te drugie, wciąż stojące po obumarciu, mają swój urok. Wnoszą coś nowego do krajobrazu puszczy. Tak jak martwe drzewo, które leży na dnie lasu. Dotyczy to wszystkich puszczańskich gatunków.

Zmienna Puszcza Białowieska

Czy krajobraz Puszczy Białowieskiej, który znasz sprzed kilku dekad, się zmienił?

Moim zdaniem krajobraz całej Puszczy Białowieskiej coraz bardziej upodabnia się do tego w parku narodowym. Widomym znakiem tego są zamierające sosny, usychające na pniu. W rezerwacie ścisłym znajdziemy do dziś drzewa tego gatunku, które zamarły jeszcze w XIX wieku. Teraz pojawiają się również w zagospodarowanej części puszczy. To tym sosnom chcę poświęcić kolejną książkę. Pierwsza, którą udało się wydać, była o dębach. W sosnach zachwyca mnie ich kolorystyka, która wraz ich obumieraniem się zmienia. To jest metamorfoza, a ja jestem świadkiem tych zmian za mojego życia.

Ta dyskusja o tym, jak do tego podejść, trwa już od dawna. Pamiętam rozmowę z nieżyjącym już Januszem Korbelem, który był moim mentorem i wprowadzał w mnie w świat drzew. Zastanawiał się, czy z kornikiem, który wtedy zajmował kolejne świerki w rezerwacie ścisłym, warto walczyć. Doszliśmy w końcu do wniosku, że taka jest kolej rzeczy. Taka walka będzie prowadziła do zaburzenia naturalnego procesu.

Pozwolić drzewom rosnąć

Dlaczego?

Bo taka walka, szczególnie dziś oznacza rozjeżdżanie lasu ciężkim sprzętem, wyciągnięcie martwych drzew. Jakby rezerwat wyglądałby po takiej bitwie z kornikiem? Musimy zatem przeboleć i pogodzić się, że coś znika. Że puszcza się przekształca sama i staje się innym lasem, bez ingerencji człowieka. Ten las wciąż będzie się zmieniać. Ochrona drzew nie powinna polegać na zabawie w dąb Bartek, który co chwila się podpiera. W tej chwili jest w nim więcej żelastwa niż samego Bartka.

Cała sztuka polega na tym, żeby pozwolić tym drzewom rosnąć, dopóki mogą. A jeśli już nie mają siły trwać o własnych siłach, to nawet jeśli padają na ziemię, są wciąż wartościowym elementem krajobrazu. Weźmy dąb z Puszczy Białowieskiej, który został nazwany Dominant. Jeszcze kilkadziesiąt lat temu stał. W pewnym momencie się wywrócił i zaczął rozkładać się, a ten proces potrwa około 100 lat. Jest wciąż częścią puszczańskiego pejzażu. Równie wartościowym jak wtedy, kiedy jeszcze rósł. Jedyna różnica polega na tym, że swoją pozycję wertykalną zamienił na horyzontalną. Ja tego jeszcze nie rozumiałem te 30, 40 lat temu, ale teraz patrzę na to zupełnie inaczej. I nie rozpaczam. Wiem, że tą przestrzeń wypełni nowe drzewo.

Car-Dąb był pierwszy

Tym gatunkiem drzew, z którym najczęściej kojarzymy Puszczę Białowieską są dziś dęby, i to od nich zacząłeś swoje poszukiwania.

Tak, i w tej chwili mamy najgrubsze dęby w historii, odkąd prowadzi się pomiary drzew w Puszczy Białowieskiej. Bo teraz jest czas dębu. Wcześniej był czas sosny, ale ona powoli się wycofuje. Sosen o większych rozmiarach jest coraz mniej. Zresztą jej siedlisko wygląda inaczej. Kiedyś ten bór był widny, przerzedzony, dochodziło do częstych pożarów, które były następstwem działania chociażby bartników. To z czasem się zmieniło, co jest zasługą w sposobie gospodarowania Puszczą w XIX wieku. Z jej terenu zostali wyparci ludzie, a wraz z nimi preferowana przez nich sosna. Nie było pożarów.

Od 30 lat rzadko zdarza się, żeby w Puszczy wycinano wiekowe dęby – teraz dodatkowo obowiązuje moratorium na ich wycinkę. Puchną sobie spokojnie w Puszczy Białowieskiej, w odróżnieniu od drzew tego gatunku w innych polskich lasach. Jeszcze w dwudziestoleciu międzywojennym, w rezerwacie ścisłym rosło zaledwie od 20 do 30 dębów o obwodzie powyżej pięciu metrów. Dziś jest ich od 300 do 400 i to żywych. Oczywiście ich zagęszczenie jest najwyższe na terenie ochrony ścisłej, czyli tam, gdzie w ogóle nie wycinano drzew od dłuższego czasu.

Pierwszym drzewem był Car-Dąb. Co się działo dalej?

Car-Dąb to było drzewo, od którego wszystko się zaczęło. Chociaż był już opisany wcześniej. Stał się jednak moją inspiracją. Zacząłem mierzyć mniejsze dęby, a Car-Dąb był wyznacznikiem potęgi białowieskich drzew, najbardziej znanym dębem. To jest drzewo, które jeszcze w latach 30. ubiegłego wieku zostało uznane za najpotężniejsze w ówczesnej Polsce. Car-Dąb nie miał rozdętej podstawy pnia, a pod koniec jego obwód wynosił 660 centymetrów. Do tej pory stoi i to jest chyba rekord utrzymywania pozycji pionowej przez martwy dąb, bo w tym stanie trwa już 44 lata.

Kustosz drzew

Jak byłem przy nim w pierwszej połowie lat osiemdziesiątych był cały w korze. Miał też tabliczkę z napisem pomnik przyrody prawem chroniony oraz numer rejestracyjny 49. Do rejestru drzew pomnikowych został wpisany w 1953 roku. Nadal stoi prawdopodobnie dlatego, że miał często zalewaną szyjkę korzeniową. Tam, gdzie rośnie jest bagienny teren, a wilgoć dobrze konserwuje ten gatunek drzewa. Co prawda konary mu już praktycznie wszystkie poopadały, ale ten kikut, który stanowi pień o wysokości dwudziestu metrów nadal się utrzymuje. Jest zatem rekordzistą! Pod kątem utrzymywania pozycji wertykalnej dęby biją tylko sosny.

Jesteś nazywany kustoszem drzew. W pewnym sensie opiekujesz się tym zbiorem pomnikowych puszczańskich olbrzymów. Wyszukujesz też kolejne drzewa do tej unikatowej kolekcji.

Jestem w o tyle dobrej sytuacji, że robię to już od wielu lat. Nie ma innych osób, które mogłyby powiedzieć, że mają tak samą długą historię poszukiwań, a wraz z nią obfitą dokumentację fotograficzną drzew. Nikt oprócz mnie tym się nie zajmuje. Oczywiście mam swoich współpracowników. Pomaga mi moja ukochana żona Agnieszka i mój kolega Paweł Maciak. Na naszej stronie poświęconej drzewom z Puszczy Białowieskiej mamy już opisane 14 tysięcy olbrzymów. A to co jest fascynujące, to fakt, że jeszcze wszystkich drzew nie znamy. Cały czas odnajdujemy nowe. Oprócz strony internetowej i książek, mamy dziś kolekcję wykonanych przez nas prawie 300 tysięcy zdjęć. Zamierzamy ten zbiór przekazać do Białowieskiego Parku Narodowego i paru innych instytucji, żeby to nie przepadło. Być może ktoś powróci pod dąb, który sfotografowaliśmy, kiedy miał w obwodzie trzy metry i porówna jego wygląd, a drzewo okaże się najgrubszym w Puszczy Białowieskiej.

Prostota poszukiwań

Jak to poszukiwanie wygląda w praktyce?

Nie będę ukrywał, że w tym szukaniu drzew pociąga mnie pewna prostota związana z szukaniem drzew. Nie wymaga to jakiejś finezji. Bierzesz miernik, mierzysz obwód i wysokość. Nie musisz dźwigać ze sobą ton ciężkiego sprzętu. Czasami trafiają się trudniejsze pomiary, bo często w warunkach puszczańskich drzewo nie jest proste do zmierzenia. Teren nie jest równy, szczególnie jeśli to teren podmokły, a drzewo, dajmy na to dąb, rośnie na kępie, blisko obniżenia olsowego. Ważne w tym moim poszukiwaniu jest wykonywanie zdjęć.

Na fotografiach są często nie tylko drzewa, które mierzymy, ale również inne, rosnące obok. Dzięki temu można później porównywać miejsca, tam, gdzie zostały wykonane. Zdjęcia robię z czterech stron. Do tego każde zdjęcie to informacja o tym, czy był śnieg, jak wyglądało to miejsce ileś lat temu. Mam nadzieję, że z naszego fotograficznego archiwum skorzystają w przyszłości doktoranci. Ja sam naukowo drzewami się nie zajmuję. Nie mam takiej ambicje. Lubię być wolnym duchem.

Dąb Wysmułka i dąb Beczka

Nie ruszamy na poszukiwania kolejnych drzew, stosując się do naukowego schematu. Decyduje pewien rodzaj spontaniczności. Staramy się przeczesywać oddział po oddziale. Wciąż nie obeszliśmy dokładnie wszystkich miejsc. Ogranicza nas sezon na szukanie – drzewa mierzymy, kiedy opadną liście. Wtedy lepiej je widać. Ułatwia to nam mierzenie wysokości drzew. Tu chciałbym zaznaczyć, że nie jestem poszukiwaczem najgrubszych dębów. To już robiły wcześniej inne osoby. Wśród nich Jacek Wysmułek, nieżyjący już leśnik. Szukam dębów, które nie są dziś największe, bo te już znamy, ale tych które są już na tyle duże, że w przyszłości mogą stać się tymi najpotężniejszymi drzewami. Jest to szczególnie ważne w przypadku innych gatunków drzew niż graby. Po 2007 roku rozszerzyłem moje poszukiwania na wszystkie gatunki.

Puszcza Białowieska jest bardzo dynamiczna. Czasami zmiany zachodzą bardzo szybko. Po roku czy dwóch latach miejsce, gdzie znaleźliśmy drzewo, może wyglądać zupełnie inaczej.

Masz ulubione drzewo w Puszczy Białowieskiej?

Trudno mi takie jedno drzewo wybrać. Na terenie Puszczy Białowieskiej bardzo lubię Dąb Wysmułka, nazwany od wspomnianego przeze mnie leśnika, który ma lekko rozdętą podstawę pnia. Bardzo ciekawy był dąb nazwany Beczka, z oddziału 544. Miał największy obwód pnia w puszczy, który sięgał 760 centymetrów. Miał też zdeformowaną podstawę pnia. Zamarł w 1982 roku, a w 2010 się wywrócił. Tych drzew, które lubię, staram się do nich wracać co parę lat.

Puszcza i jej opowieść

Co tak naprawdę daje największą frajdę w tym katalogowaniu olbrzymów?

Dziś sprawia mi radość, kiedy znajduje dużą liczbę dębów mniejszych rozmiarów, ale tworzących pewną przestrzeń krajobrazową Puszczy. Albo kiedy trzy dęby rosną obok siebie. Na początku moich poszukiwań szukało się tych większych drzew. Teraz cieszy mnie każde drzewo, które nie musi być już czterometrowe w obwodzie. Postrzegam Puszczę Białowieską jako las enklawowy.

To znaczy?

To jest las, gdzie każde miejsce niesie pewną opowieść. W borze sosnowym, który ciągnie się kilometrami, trudno jest aż tyle detali odnaleźć w jednym małym kawałku.

W Puszczy Białowieskiej rosną wciąż świerki, ale ich czas dobiega powoli końca. Należały do tych najwyższych białowieskich drzew. A co dzieje się z nimi teraz?

Świerki są jedynym gatunkiem drzew, który potrafił przekroczyć 50 metrów wysokości. Trzymają się jeszcze w rezerwacie ścisłym. Te największe świerki były wyłącznie w rezerwatach. Do dziś przetrwały może dwa świerki powyżej 50 metrów. Nie rozpaczam po tym, że ich nie ma. Ustępują te duże, chociaż świerk wciąż naturalnie się odnawia. Natomiast udział świerkowych olbrzymów spada. Zdaję sobie sprawę, że wkrótce większości tych największych nie będzie. One wymierają z powodu braku wody i zmian klimatu

Grab z historią

Tym gatunkiem, który sobie dziś dobrze radzi w Puszczy Białowieskiej jest grab. To będzie gatunek dominujący w tym lesie?

Moim zdaniem, i powtórzę to za ekspertami, dziś tak naprawdę ciężko cokolwiek powiedzieć, jak Puszcza będzie wyglądać za 100 lat. Profesor Józef Paczoski, jeszcze niecałe 100 lat temu rzucił hasło: „Tajga idzie”. Doszedł do wniosku, że świerk będzie gatunkiem dominującym. Mówił, że będzie przypominać lasy zimnej północy, i że nie ma przyszłości dla lipy. A dziś sami widzimy, co się stało.

Owszem, mamy dużo grabów. Mnie te drzewa fascynują. Jak widzę, że są w jakimś skrawku Puszczy stare graby, takie po 150 lat, to zakładam, że tam drzewostan jest dobrze zachowany. Grabem w ogóle się nie przejmowano i był traktowany jako drewno opałowe, stąd nie ma o nim wzmianek w dokumentach z poprzednich wieków.

Te graby białowieskie są dość wysokie, więc też są bardziej poddane działaniu czynników atmosferycznych. Jeżeli grab ma 25 metrów, to nieźle go wiatr może wytarmosić. Może go położyć, może połamać, może go uszkodzić. Jednak z drugiej strony grab jest żywotny i ma w sobie niezwykłą siłę przetrwania. Nawet jeśli się przewróci, to jest w stanie wypuścić pędy w górę i dalej funkcjonuje. Wystarczy, żeby jego korzenie nie były całkowicie wyrwane. Te gałęzie, które wypuszcza z boku, przekształcają się w jego pień główny. Wspinają się ku górze. I można zobaczyć, że taki grab miał taki trudny moment w swoim życiu. Dąb by tego nie wytrzymał. Ale grab! On daje sobie radę. Natomiast znikają wiązy i jesiony, ale jest to efekt chorób, które je trapią, i jest to zjawisko ogólnopolskie.

Sukces Dunina

Razem z żoną zgłosiliście dąb do konkursu na Drzewo Roku. W finale wygrał rywalizację z innymi kandydatami, a pamiętam, że była zacięta. Wam udało się zmobilizować ludzi, żeby zagłosowali za dębem nazywanym Duninem.

Tak, chociaż rośnie już poza Puszczą Białowieską, to jednak jest śladem po dawnym wielkim lesie, który rozciągał się daleko poza obecne puszczańskie granice. Rzeczywiście jest to dąb wyjątkowo ciekawy. Udało się w jego przypadku zmobilizować ludzi do tego, żeby wybrali Dunina Europejskim Drzewem Roku. Dzięki temu do dziś odwiedzają to miejsce turyści i wciąż jest popularnym celem wycieczek. Cieszy mnie ten sukces. A cieszy tym bardziej, że wszystko co robiliśmy i robimy z Agnieszką, robimy społecznie.

Czasami ludzie są zdziwieni, że komuś się chce przez tyle lat, za darmo, robić wciąż to samo. A ja w tygodniu pracuję, a w dni wolne, kiedy opadną liście, ruszam szukać kolejnych olbrzymów. Jedyne, na co szukamy funduszy, to wydanie kolejnej książki. Chcemy pokryć związane z procesem wydawniczym koszty, uruchomiliśmy już zbiórkę internetową. A wkrótce znów pójdziemy do puszczy, która zawsze nas potrafi zaskoczyć.