„Jeszcze nie wiemy, co mówić ludziom”. Karty CUKR dla uchodźców z Ukrainy

15 maja 2024 roku Sejm uchwalił nowelizację ustawy o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa oraz niektórych innych ustaw. I chociaż większość zmian weszła w życie 1 lipca, to są takie, które będą obowiązywały dopiero od 2025 roku. Na przykład od stycznia ukraińscy uchodźcy będą mogli składać (według uproszczonej procedury) wnioski o otrzymanie karty CUKR. Tzn. zmieniać status pobytu w Polsce z ochrony tymczasowej na pobyt czasowy na trzy lata. Są to bardzo ważne zmiany dla tysięcy osób.

Na początek przypomnijmy, jakie możliwości legalizacji pobytu mają obywatele Ukrainy, którzy przyjechali do Polski w związku z wojną pełnoskalową Rosji przeciwko Ukrainie. Według ostatnich danych Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych do spraw uchodźców (UNHCR) w Polsce na koniec października 2024 roku zarejestrowano 981 335 uchodźców z Ukrainy:

• PESEL UKR. W związku z nowelizacją wspomnianej ustawy od lipca 2024 roku ukraińscy uchodźcy mogą otrzymać specjalny PESEL wyłącznie na podstawie ważnego dokumentu podróży. (Wcześniej uchodźcom nadawano PESEL UKR też na podstawie np. ukraińskiego dowodu tożsamości. Osoby, które uzyskały PESEL UKR na podstawie innych dokumentów, są zobowiązane do zaktualizowania danych w gminie). Status UKR daje ochronę czasową. Nowelizacją z maja 2024 ochrona czasowa w Rzeczypospolitej Polskiej dla uchodźców została przedłużona do 30 września 2025 roku. Oznacza to wydłużenie prawa dostępu do świadczeń zdrowotnych, rodzinnych i socjalnych. Żeby nie stracić statusu UKR, jego posiadacze nie mogą opuszczać terytorium Polski na dłużej niż 30 dni.
• Karty pobytu. Od kwietnia 2023 roku uchodźcy wojenni mogą składać wnioski o otrzymanie karty pobytu na takich samych zasadach jak inni cudzoziemcy. Żeby złożyć wniosek o zezwolenie na pobyt czasowy, trzeba wskazać powód, na przykład studia, zatrudnienie, działalność gospodarczą.

Nowa możliwość – karta CUKR

Od 2025 roku Ukraińcy otrzymują trzecią możliwość legalizacji pobytu na terenie Polski – uzyskanie karty CUKR. To są karty pobytu przeznaczone tylko dla uchodźców wojennych z Ukrainy, w tym dzieci. Procedura ma być maksymalnie uproszczona dzięki temu, że wnioski mają być składane wyłącznie przez internet.

Z wprowadzeniem karty wiąże się kilka problemów, o których piszemy niżej. Ale jeśli zostaną one rozwiązane, CUKR będzie miała wiele korzyści.

• Pozwoli na legalizację pobytu w Polsce na trzy lata. Nie trzeba się będzie martwić o to, czy władze Polski przedłużą ochronę czasową.
• Pracodawcy nie będą zgłaszać do urzędu posiadacza karty CUKR (zatrudniając innych obywateli Ukrainy, muszą to zrobić w ciągu 7 dniu). Osoba z kartą CUKR też nie musi zmieniać dokumentów, jeśli zmieni pracodawcę.
• Posiadacze karty CUKR będą mogli prowadzić jednoosobową działalność gospodarczą (dziś jest to możliwe, ale tylko w czasie obowiązywania specustawy).
• Z kartą CUKR można przebywać poza granicami Polski do sześciu miesięcy.

Według polskich władz przejście na CUKR, jak pisaliśmy, „nie będzie przymusem”. Osoby, które z różnych przyczyn będą chciały korzystać z ochrony czasowej, będą mogły to zrobić „tak długo, jak będzie to możliwe na podstawie regulacji unijnych”.

Dla kogo CUKR i od kiedy

Żeby dostać nową kartę, trzeba spełnić na raz trzy warunki: mieć status UKR nieprzerwanie przez 365 dni, mieć go 4 marca 2024 roku oraz w dniu złożenia wniosku. Zatem karty CUKR nie da się zdobyć na skróty.

Urząd ds. Cudzoziemców zaznacza, że „przepisy dotyczące tego procesu wejdą w życie wraz z uruchomieniem dedykowanej usługi on-line”. Oleksandr Pestrykov z Ukraińskiego Domu zauważa, że potrzebna jest jeszcze nowelizacja ustawy o cudzoziemcach, która da podstawę do przetwarzania wniosków online. Jak szacuje MSWiA, najwcześniej składanie wniosków możliwe będzie więc dopiero w kwietniu 2025.

Karta pobytu a CUKR

Mimo że od kwietnia 2023 uchodźcy mogli obiegać się o kartę pobytu, to trzeba było mieć do tego podstawę (to m.in.: praca, działalność gospodarcza, łączenie rodzin, ślub z obywatelem RP).

„Poza tym do tzw. zwykłych kart pobytu nie kwalifikują się dzieci” – wyjaśnia Pestrykov.

Obecnie dziecko uchodźczyni jest wpisane do aplikacji diia.pl matki/opiekunki. Póki ma ona status UKR, wszystko jest w porządku. Ale gdyby skorzystała z karty czasowego pobytu, nie mogłaby już udowodnić na granicy, po krótkim pobycie w Ukrainie, że ma prawo wjechać z dzieckiem. Bo karta dziecka nie obejmuje.

„Dlatego najczęściej o zwykłe karty pobytu ubiegały się osoby, które nie mają dzieci, i które są zdecydowane zostać migrantami i zrezygnować z ochrony czasowej” – mówi Pestrykov. Z obserwacji Ukraińskiego Domu takich osób z nie jest dużo.

O czym powinna wiedzieć osoba, która zdecyduje się składać wniosek o kartę CUKR?

Pestrykov zaznacza, że osoba, która planuje składać wniosek o kartę CUKR, najpierw powinna w urzędzie upewnić się, czy jej dane są zaktualizowane. Jeśli dane osoby w rejestrze UKR i informacja, którą podaje we wniosku o CUKR, będą się różnic, to dostanie ona odmowę.

Problem może pojawić się z warunkiem o nieprzerywalnym statusie UKR w ciągu roku. Osoba mogła stracić go nie ze swojej winy, ponieważ Straż Graniczna nie odnotowała w prawidłowy sposób jej wjazdu.

Po zmianie statusu z UKR na CUKR traci się dostęp do NFZ

Ekspert podkreśla, że po otrzymaniu karty CUKR osoba traci wszystkie uprawnienia wynikające ze specustawy o pomocy obywatelom Ukrainy.

„Z kartą CUKR trzeba zadbać o ubezpieczenie zdrowotne już na własną rękę. Naszym zdaniem dlatego np. emeryci nie będą ubiegać się o karty CUKR” – mówi Pestrykov. – „Natomiast jeśli osoba będzie zatrudniona, to będzie miała ubezpieczenie z tytułu pracy”.

Ekspert dodaje, że wiele osób ze statusem UKR w Polsce, są we wszystkich statystykach odnotowywane jako osoby korzystające z NFZ na specjalnych uprawnieniach. „Nasza fundacja uważa, że nie powinno się mówić o tych ludziach, że korzystają z pomocy. Oni dokładają się do systemu ochrony zdrowia, ponieważ pracują, płacą składki i tak naprawdę już są zwyczajnymi osobami ubezpieczonymi” – utrzymuje Pestrykov.

Wątpliwości, co będzie na karcie CUKR

Eksperci Ukraińskiego Domu nie wiedzą, czy zachęcać uchodźców do składania wniosków o karty CUKR, kiedy pojawi się taka możliwość. Np. na karcie mają pojawić się informacje o tym, że to jest były posiadacz ochrony czasowej. „Wtedy będzie wiadomo, że to uchodźca, a nie osoba, która przyjechała pracować albo studiować” – mówi ekspert. Dodaje, że to zabieg celowy: polskie władze chcą mieć dowód w dyskusjach z Brukselą, że Polska przyjęła dużo uchodźców z Ukrainy.

„Natomiast nie wiemy, czy będzie na tej karcie adnotacja »dostęp do rynku pracy«. Od władz nie usłyszeliśmy konkretnej odpowiedzi” – mówi ekspert Ukraińskiego Domu, wyjaśniając: „To ważne, bo o 800 plus obcokrajowiec może się ubiegać tylko z taką adnotacją”.

I dalej:

„Ukraiński Dom, jako organizacja, która wspiera uchodźców informacyjnie, po raz pierwszy nie wie, co mówić ludziom. Jeśli będziemy mówić, że to jest dobra możliwość, składajcie wnioski o kartę CUKR, a nagle się okaże, że przez nas osoba straciła dostęp do 800 plus, nawet jeśli ona pracuje, to będzie nam trudno patrzeć tym osobom w oczy.

Jeśli władze zagwarantują, że taka adnotacja tam będzie, to karta CUKR będzie najlepszą zmianą w ostatniej nowelizacji i będziemy zachęcali wszystkich naszych beneficjentów do przejścia na te karty. (Oczywiste pod warunkiem, jeśli pracują, będą mieli ubezpieczenie zdrowotne i w takim przypadku tak naprawdę dla nich nic się nie zmieni)” – mówi Pestrykov.

Żeby uniknąć niezadowolenia innych cudzoziemców oraz też migrantów z Ukrainy, którzy przyjechali przed wojną pełnoskalową (i ciągle zmagają się z trudnościami związanymi z procesem legalizacji pobytu), uchodźca dostaje wyjątkową kartę pobytu CUKR tylko raz.

Referendum: wracam czy nie?

Według Pestrykova polskie władze, projektując kartę CUKR, próbują pomóc wyjść tysiącom osób z ochrony czasowej. Historia zna przypadki, chociażby uchodźców z Syrii w Turcji, którzy przez długi czas znajdowali się w limbo prawnym: nie mogli normalnie funkcjonować w kraju przyjmującym, ani wrócić do swojego kraju.

Zdaniem Pestrykova, dobrym sygnałem jest to, że polskie władze myślą z wyprzedzeniem. Nie patrząc na to, ile jeszcze potrwa wojna, skoro obywatele Ukrainy w Polsce już zachowują się jak migranci – czyli pracują, wynajmują mieszkanie, odprowadzają składki, wysyłają dzieci do szkoły – to powinni mieć odpowiedni status.

Natomiast polski rząd „nie do końca jest szczery”, ponieważ przede wszystkim karta CUKR jest przeznaczona dla osób młodych, aktywnych, wykwalifikowanych, pracujących. (Takie podejście do imigracji ma wiele państw). Nie jest to rozwiązanie dla osób z niepełnosprawnościami czy emerytów.