Jak rząd powinien wzmocnić gwarancje wolności słowa [ANALIZA]

Rząd Donalda Tuska stoi przed wielkim wyzwaniem sprostania krajowym i międzynarodowym oczekiwaniom wzmocnienia demokracji i praw człowieka w Polsce. Dlatego powinien wprowadzić kompleksowe reformy, żeby poprawić ochronę wolności słowa i mediów oraz odwrócić proces ograniczania przestrzeni dla społeczeństwa obywatelskiego.

Rząd powinien również wspierać pluralizm mediów oraz rozpoznawać i przeciwdziałać zagrożeniom dla dziennikarzy i aktywistów. A także zdecydowanie zobowiązać się do ochrony marginalizowanych i dyskryminowanych grup oraz zapewnienia im realizacji prawa do udziału w życiu publicznym – pisze Joanna Szymańska z organizacji pozarządowej ARTICLE 19. W specjalnym raporcie Archiwum Osiatyńskiego zapytało ekspertki i ekspertów o to jak poprawić wolność słowa i mediów w Polsce. Zapraszamy do debaty i polemik.

Dekryminalizacja zniesławienia i wprowadzenie przepisów przeciwko SLAPP

Dziennikarze, aktywiści i inne osoby broniące demokracji, państwa prawa oraz praw człowieka w Polsce są w grupie wysokiego ryzyka ze względu na tzw. pozwy SLAPP, czyli strategiczne pozwy mające na celu uciszenie ich udziału w życiu publicznym.

W czasie rządów Zjednoczonej Prawicy wzrosła liczba takich działań prawnych przeciwko obywatelom i obywatelkom zabierającym głos w interesie publicznym i krytykującym władze.

Podmioty związane z poprzednim rządem, w tym instytucje publiczne, spółki skarbu państwa, a także sama partia rządząca, składały SLAPP-y pod pretekstem obrony reputacji.

Nowy rząd powinien stanowczo potępić te nieuczciwe praktyki i niezwłocznie wprowadzić do polskiego systemu prawnego mechanizmy określone w dyrektywie UE w sprawie przeciwdziałania SLAPP, takie jak:

• mechanizm odrzucenia pozwów SLAPP na wczesnym etapie;
• ograniczenie wysokości odszkodowań.

W Polsce od lat problemem jest nadużywanie przepisu prawa karnego o zniesławieniu. Jest on wykorzystywany, obok przepisów prawa cywilnego, w sprawach przeciwko dziennikarzom i aktywistom. Zniesławienie powinno zostać zdekryminalizowane.

Obecny przepis (artykuł 212 kodeksu karnego) umożliwia niepotrzebną i nieproporcjonalną odpowiedź na naruszenie dobrego imienia. Bardziej adekwatnej i mniej inwazyjnej odpowiedzi dostarczają instrumenty prawa cywilnego. Jeśli jest to konieczne i proporcjonalne, powinny być stosowane zamiast przepisów prawa karnego w przypadkach zniesławienia.

ARTICLE 19 od dawna opowiada się za zniesieniem przepisów dotyczących zniesławienia i religii, w tym przestępstwa „obrazy uczuć religijnych” w Polsce, powołując się na orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, Komitetu Praw Człowieka ONZ, a także dokumenty Rady Praw Człowieka Zgromadzenia Ogólnego ONZ. Przepisy dotyczące obrazy uczuć religijnych naruszają międzynarodowe standardy ze względu na ich dyskryminacyjny wpływ na wolność słowa osób, które nie identyfikują się z żadną grupą religijną.

Wyrażaliśmy też obawy o to, jak przepisy o obrazie uczuć religijnych były w ostatnich latach wykorzystywane w Polsce do ograniczania wolności artystycznej i prawa do protestu. Na przykład trzy aktywistki zostały oskarżone z artykułu 196 kodeksu karnego po tym, jak w ramach protestu wywiesiły plakaty z wizerunkiem Matki Boskiej ozdobionej tęczową aureolą.

Reforma mediów publicznych

Po przejęciu władzy przez PiS media publiczne w Polsce zostały pozbawione niezależności, poważnie upolitycznione i upartyjnione. Stały się tubą rządowej propagandy. Odegrały kluczową rolę w rozpowszechnianiu przez obóz rządzący treści nienawistnych i dyskryminujących różne grupy społeczne, zwłaszcza grupy szczególnie narażone na wykluczenie, takie jak osoby LGBTQ+ czy migranci.

Każdy element reformy musi zmierzać do celu, jakim jest zapewnienie, że media publiczne będą wypełniać swoją misję i rolę w zapewnianiu wolności i różnorodności głosów w debacie publicznej.

Osoby kierujące mediami publicznymi powinny być wybierane na podstawie doświadczenia i kompetencji, a nie na podstawie powiązań politycznych. Aby zapobiec nadmiernym wpływom politycznym niezbędna jest przejrzystość i otwartość procesu ich wyboru.

Proces zmian w mediach publicznych nie może doprowadzić do utrwalenia praktyk rządu Zjednoczonej Prawicy, które doprowadziły do partyjnego zawłaszczenia i kontroli nad mediami publicznymi. Obecny rząd powinien przeprowadzić prawdziwą reformę mediów publicznych, zgodną z wartościami demokracji i praworządności.

Reforma powinna być prowadzona przejrzyście i w drodze konsultacji z różnymi interesariuszami, w tym ze społeczeństwem obywatelskim. Powinna uwzględniać uwagi zgłaszane przez media i organizacje i inicjatywy zajmujące się praworządnością i prawami człowieka oraz umożliwiać wszystkim zainteresowanym stronom aktywny udział w debacie.

Reforma mediów publicznych powinna obejmować wzmocnienie niezależności i bezstronności niezależnego regulatora mediów audiowizualnych, czyli Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji, zgodnie z międzynarodowymi standardami wolności słowa.

Ochrona osób LGBTQ+ przed nienawiścią

Za rządów Zjednoczonej Prawicy, który obiecał zwalczać „ideologię LGBT”, osoby LGBTQ+ w Polsce były celem licznych oszczerczych kampanii prowadzonych przez media publiczne. Poprzedni rząd niesłusznie uznał społeczność LGBTQ+ za zagrożenie dla „tradycyjnej rodziny i wartości”. Osoby sprawujące najważniejsze funkcje publiczne używały dehumanizującego języka wobec osób nieheteroseksualnych.

Nowy rząd musi przyjąć szereg środków mających na celu zwalczanie uprzedzeń i dyskryminacji wobec osób LGBTQ+ w Polsce. Dużą rolę w zwalczaniu negatywnych stereotypów i dyskryminacji osób LGBTQ+ oraz tworzenia dla nich bezpiecznego środowiska mają publiczne kampanie informacyjne i edukacyjne.

Rząd powinien też wzmocnić przepisy prawa antydyskryminacyjnego i zapewnić, że orientacja seksualna i tożsamość płciowa zostaną włączone do katalogu cech chronionych w przepisach dotyczących zakazu motywowanego uprzedzeniami nawoływania do przemocy (tzw. mowy nienawiści) i przestępstw motywowanych uprzedzeniami (tzw. przestępstw z nienawiści).

Ochrona prawa do zgromadzeń

Przyjęte w 2016 roku zmiany w ustawie o zgromadzeniach publicznych, dotyczące „zgromadzeń cyklicznych” mających pierwszeństwo nad innymi zgromadzeniami, umożliwiły władzom blokowanie niechcianych demonstracji, w tym kontrdemonstracji.

Dobrze udokumentowano też naruszenia prawa protestujących, w tym poprzez użycie przeciwko protestującym gazu łzawiącego i pieprzowego, losowe zatrzymania osób protestujących pokojowo, nadużycia podczas zatrzymania. Zdarzały się również przypadki stosowania przemocy wobec dziennikarzy relacjonujących protesty.

Polska powinna zreformować przepisy dotyczące wolności zgromadzeń w zgodzie z międzynarodowymi standardami praw człowieka. Funkcjonariusze policji powinni zostać odpowiednio przeszkoleni w zakresie nadzorowania zgromadzeń, w tym w zakresie dozwolonego i proporcjonalnego zachowania wobec protestujących. Powinni zostać przeszkoleni z zarządzania tłumem, deeskalacji przemocy oraz zwiększyć wiedzę dotyczącą stereotypów, uprzedzeń i dyskryminacji.

Zakończenie nielegalnej inwigilacji

Za rządów Zjednoczonej Prawicy politycy, w tym politycy opozycji i osoby krytykujące rząd, były inwigilowane za pomocą oprogramowania takiego jak Pegasus. Budzi to poważne obawy co do naruszania praw człowieka, w tym prawa do prywatności, a także wpływu na procesy demokratyczne w Polsce.

W styczniu 2024 roku Sejm powołał komisję śledczą do zbadania stosowania Pegasusa i podobnego oprogramowania do inwigilacji. To krok w dobrym kierunku. Powinien pociągnąć za sobą szerszą debatę o przejrzystości i nadzorze nad służbami specjalnymi, a także o konieczności zapewnienia, że prawo do prywatności nie będzie naruszane pod różnymi pretekstami, takimi jak dbałość o bezpieczeństwo publiczne.

Na zdjęciu: protest przeciwko Karcie Nienawiści we Wrocławiu, 21.06.2020 r.

Przeczytaj więcej o tym, jak poprawić wolność słowa w Polsce w specjalnym raporcie Archiwum Osiatyńskiego.

Działania organizacji w latach 2022-2024 dofinansowane z Funduszy Norweskich w ramach Aktywni Obywatele – Program Krajowy.