Astronomowie boją się o byt, a rząd umywa ręce. Prestiżowy instytut na krawędzi upadku

„Bez swojej winy, z powodu wieloletnich zaniedbań państwa związanych z prawami własności, możemy zostać pozbawieni możliwości działania i narażeni na konieczność zwrotu środków na badania, które sięgają dziesiątek milionów euro” – mówi nam prof. Rafał Moderski, dyrektor Centrum Astronomicznego im. Mikołaja Kopernika PAN. I nie pozostawia złudzeń:

„To będzie oznaczało upadek instytutu.”

Błąd słusznie minionego systemu

Doprowadzić do tego może niemal czteromilionowy dług, który narósł za bezumowne użytkowanie gruntów przy ul. Bartyckiej w Warszawie. Tam mieści się siedziba Centrum. Jego historia sięga 1956 roku, gdy powołany został Zakład Astronomii PAN. W 1976 roku został przekształcony w CAMK, a w 1978 roku w Warszawie zakończyła się budowa jego siedziby. Problem w tym, że PRL-owskie władze rozmieszczały państwowe instytuty tam, gdzie chciały, niekoniecznie tam, gdzie mogły.

W przypadku Centrum zignorowały dotychczasową własność gruntu, o który już w XXI wieku upomnieli się jego prawowici właściciele. Decyzją sądu Centrum zostało zobowiązane do pokrycia kosztów zasiedzenia dwóch działek. Pierwszy z długów z rządową pomocą udało się uregulować 10 lat temu. Druga ze spraw doczekała się finału w styczniu tego roku.

Prawomocny wyrok mówi jasno: Centrum ma zapłacić ponad 2,5 mln złotych z odsetkami, które podwyższają należności do kwoty 3,8 mln. CAMK udało się podzielić płatność na dwie raty. Pierwszą Centrum musiało zapłacić we wrześniu. Drugiej, jak mówi nam szef instytutu, już nie uniesie.

Profesor Moderski wyjaśnia, że Centrum nie jest w stanie samodzielnie pokryć tego zobowiązania. Jeśli byłoby do tego zmuszone, zabraknie na bieżące funkcjonowanie. W ten sposób niemożliwe będzie dokończenie badań prowadzonych we współpracy z zagranicznymi partnerami za europejskie pieniądze.

W końcu CAMK będzie musiało zwrócić unijne środki sięgające dziesiątek milionów euro, możliwe do wykorzystania jedynie na badania naukowe. Z relacji dyrektora ośrodka wynika, że sytuacja jest dramatyczna. Ratunkiem mógłby być transfer państwowych pieniędzy. Ale resort nauki udaje, że nie widzi problemu – mówi nam Moderski.

Resort: Może byśmy pomogli CAMK, ale „brak podstaw prawnych”

„W 2022 roku Ministerstwo Nauki zostało poinformowane o kolejnym, wówczas jeszcze nieprawomocnym wyroku, i doskonale znało sytuację. W styczniu 2025 roku zapadł wyrok prawomocny, a od marca próbuję uzyskać jakąkolwiek odpowiedź od Ministerstwa” – mówił nam szef CAMK w środę 8 października.

Przez wiele miesięcy nie pomogły regularne telefony, korespondencja mailowa i tradycyjną pocztą, a nawet apel do Kancelarii Premiera. W czwartek 9 października ministerstwo wreszcie zauważyło sprawę. Poinformowało dyrektora instytutu, że „w świetle obowiązujących przepisów, brak jest podstaw prawnych, legitymizujących udzielenie wsparcia finansowego w przedmiotowym zakresie”.

„Wierzyciele uzyskali nakaz natychmiastowej wykonalności i mogli skierować do nas komornika już w lutym. Komornik zająłby środki, narażając realizację naszych projektów naukowych na fiasko. Podejmowałem rozmowy z wierzycielami, licząc na to, że w tym czasie resort zaproponuje jakąś formę pomocy. W sierpniu musiałem zawrzeć ugodę, która pozwoliła rozłożyć prawie czteromilionowy dług na dwie raty. Pierwsza rata, którą musiałem uiścić do końca września, pochodziła z funduszy pierwotnie przeznaczonych na realizację badań naukowych. Druga rata ma zostać zapłacona do czerwca przyszłego roku” – wyjaśnia Moderski.

Zapytaliśmy resort nauki o sytuację w CAMK. Ministerstwo stawia sprawę jasno: prawo wiąże nam ręce.

„Niestety, w świetle obowiązującego stanu prawnego nie istnieją podstawy do udzielenia wsparcia finansowego w zakresie zobowiązań cywilnoprawnych instytutu PAN, który jako samodzielny podmiot prawny prowadzi własną gospodarkę finansową i odpowiada za swoje zobowiązania (...). Resort wspiera rozwój nauki w Polsce w ramach dostępnych instrumentów, jednak nie może przejmować zobowiązań cywilnoprawnych instytutów” – twierdzą urzędnicy.

Ministerstwo pomogło 10 lat temu. Teraz nie może?

Problem w tym, że instytuty PAN z ulicy Bartyckiej znalazły się w bliźniaczej sytuacji dekadę temu. W 2015 roku zapadł pierwszy z wyroków w sprawie tamtejszych działek. Wtedy rząd przeznaczył 5 mln złotych na uregulowanie kwestii gruntów sąsiadującego z CAMK Centrum Badań Kosmicznych. Dzięki temu udało się zabezpieczyć cały teren CBK PAN przy ul. Bartyckiej 18A.

Później resort nauki pomógł opłacić należności za część terenu CAMK, którego dotyczył ten sam wyrok. „Odbyła się seria trójstronnych rozmów pomiędzy kierownictwem Polskiej Akademii Nauk, Ministerstwem Nauki i naszym instytutem. Uregulowanie naszej sytuacji kosztowało nasz instytut 2,5 mln złotych, ale nie była to pełna kwota odszkodowania” – mówi nam prof. Moderski.

Szczegółowe wyjaśnienie postępowania ministerstwa można znaleźć w piśmie resortu skierowanym do prof. Moderskiego. Według urzędników opłata należności „nie stanowi ani zadania szczególnie istotnego dla polityki naukowej państwa, ani nie jest konsekwencją zdarzenia losowego, czy innych okoliczności, na które zobowiązany nie miał wpływu. Ze względu na wieloletni charakter postępowania sądowego (pozew przeciwko Polskiej Akademii Nauk – Centrum Astronomiczne im. Mikołaja Kopernika złożono 17 grudnia 1999 roku) oraz sposób zakończenia podobnych spraw dot. roszczeń do innych gruntów przy ul. Bartyckiej 18 i 18a Instytut powinien był zabezpieczyć ww. środki lub co najmniej ich część w swoim budżecie. Konsekwencje zaniechania takiego zabezpieczenia nie mogą obciążać budżetu państwa” – piszą przedstawiciele resortu.

W skrócie: to nie nasza sprawa, musicie radzić sobie sami.

Gigantyczne projekty CAMK zagrożone

Dyrektor Moderski nie godzi się z takim postawieniem sprawy. Z budżetu co roku dostaje 12 mln złotych, prosi o dodatkowe 3,8 mln, które mają pokryć obie raty spłaty. To tyle, ile można zapłacić za spore mieszkanie w centrum Warszawy, o 200 tysięcy mniej od kwoty, którą pod koniec września państwo przekazało na rozwój polskiej mody i kropla w morzu w porównaniu z wydatkami na obronność.

A polska obecność w kosmosie, o której ostatnio wiele mówią rządzący, jest częścią polityki bezpieczeństwa. Należy do niej między innymi aktywność pierwszych polskich satelitów. CAMK angażowało się w ich wystrzelenie w 2013 roku, dziś centrum ich dowodzenia (nazywane czasem nawet „polskim Houston”) znajduje się w siedzibie Centrum. W 2018 roku CAMK uruchomiło Centrum Naukowo-Technologiczne Astrofizyki Cząstek, które bada działanie cząstek docierających do Ziemi z kosmosu.

„Dysponujemy także siecią zrobotyzowanych teleskopów, które niegdyś służyły do poszukiwania planet, a obecnie działają w obszarze bezpieczeństwa kosmicznego, śledzenia »kosmicznych śmieci« oraz wyszukiwania potencjalnych zagrożeń dla Ziemi. Dzieje się to w ramach sieci Solaris, składającej się z pięciu teleskopów zlokalizowanych w Argentynie, RPA i Australii” – mówi nam profesor Moderski. – „Nasi naukowcy korzystają z wielu urządzeń najwyższej klasy, w tym obserwatoriów Europejskiego Obserwatorium Południowego w Chile (ESO). W Chile posiadamy również własne obserwatorium astronomiczne, zlokalizowane w bardzo bliskim sąsiedztwie ogromnego teleskopu optycznego ELT. W tym obserwatorium sami budujemy największy w historii polskiej nauki teleskop o średnicy zwierciadła głównego 2,5 metra”.

Astronauta w kosmosie, astronomowie na lodzie?

Działania Centrum to część polskiej obecności w sektorze kosmicznym, która według zapowiedzi polityków ma być coraz wyraźniejsza. O rosnących kosmicznych ambicjach wielokrotnie mówił premier Donald Tusk przy okazji lotu Sławosza Uznańskiego-Wiśniewskiego na orbitę okołoziemską. Misja Ignis była najambitniejszym do tej pory polskim projektem w kosmosie, a wylot astronauty na stację ISS kosztował przynajmniej 65 mln euro. Szef rządu zapewniał, że to nie koniec, a Polska „mierzy wysoko”. Zapowiedział nawet starania o budowę bazy Europejskiej Agencji Kosmicznej (ESA) w Polsce.

„Na razie nie można mówić o wielu konkretach, na przykład o miejscu powstania takiej bazy. Mamy jednak nadzieję, że jej budowa może być konsekwencją misji Ignis, a Sławosz Uznański-Wiśniewski stanie się naszym ambasadorem i wesprze Polskę w tym zamierzeniu” – mówiła nam dyrektorka Polskiej Agencji Kosmicznej (POLSA), dr Marta Ewa Wachowicz. Z kolei były szef POLSA, prof. Grzegorz Wrochna, zupełnie poważnie mówił o możliwości lotu polskiego astronauty na Księżyc.

Ministerstwo nauki, odmawiając wsparcia dla Centrum Astronomicznego, idzie więc wbrew temu kosmicznemu optymizmowi.