Klucz do zaświatów: o tym, jak i dlaczego celebrujemy naszych zmarłych

Dzień Wszystkich Świętych obchodzono pierwotnie na pamiątkę chrześcijańskich męczenników. Oficjalnie kult ten zapoczątkował dzień, kiedy papież Bonifacy IV poświęcił Panteon w Rzymie, przekształcając tę wyjątkową, synkretyczną świątynię wszystkich bogiń i bogów wchłoniętych przez Imperium Rzymskie w kościół pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny od Męczenników.

Święto to miało czcić męczenników wiary i w zgodzie z tym założeniem przypadało… w okolicach Wielkanocy, nawiązując do obietnicy Zmartwychwstania. Do tego w przekazach wczesnochrześcijańskich dość często pojawia się też data 13 maja – najprawdopodobniej jako rocznica konsekracji Panteonu w 609 roku.

W swojej wiosennej dacie trwało prawie 120 lat. Dopiero w roku 741 na polecenie papieża Grzegorza III po raz pierwszy odprawiono oratorium zawierające modlitwy do Wszystkich Świętych 1 listopada. Papież Grzegorz IV w 837 roku wyznaczył oficjalnie 1 listopada jako datę obchodzenia święta. Półtora wieku później obok dnia poświęconego świętym pojawił się Dzień Zaduszny ustanowiony w 998 roku przez opata benedyktynów, świętego Odilona z Cluny. Wprowadził on obowiązkowe modlitwy za wszystkich zmarłych (a nie tylko, jak było wcześniej, świętych rozumianych jako zmarłych zbawionych), wyznaczając na ten cel dzień następujący po uroczystości Wszystkich Świętych, czyli 2 listopada.

Tajemniczy 1 listopada

Na przełomie października i listopada zmarłym, czyli przodkom, coś się po prostu należy. W tych samych dniach obchodzono jedno z najważniejszych świąt celtyckich – Samhain [wym. sałin], wyznaczające koniec zbiorów, zagon owiec z pastwisk i wchodzenie w „ciemniejszą połowę“ roku. Istnieją przekazy literackie, wedle których właśnie w tych dniach miejsca pochówku, zwłaszcza kopce grzebalne, przeobrażały się w portale do Zaświatów. Istniało przekonanie, że w tym dniu dusze zmarłych mogą powrócić na ziemię. Niektóre z nich w dobrej woli, ale inne, złośliwe, mogłyby poszukiwać sobie nowego ciała, co wygenerowało zwyczaj przebierania się w łachmany i pokazywania się duchom od jak najmniej atrakcyjnej strony.