Edukacja zdalna, to boli. 8 problemów, których władze nawet nie próbują rozwiązać

"Edukacja to jedna z dziedzin, które pandemia dotknęła najmocniej. Niestety, bieżące decyzje podejmowane są przez władze w sposób nieprzejrzysty, bez otwartego dialogu z zainteresowanymi podmiotami i jasno sformułowanej strategii.

Uwaga rządzących, a także opinii publicznej, skupia się na ochronie zdrowia, różnych sektorach gospodarki, a nawet otwieraniu stoków narciarskich. Kluczowa usługa publiczna, jaką jest edukacja wypadła z pola widzenia, a przecież długofalowe skutki społeczne, a nawet ekonomiczne zamknięcia szkół będą odczuwalne przez lata" - alarmują 22 organizacje społeczne, w większości edukacyjne.

Stanowisko "Polska edukacja w czasie i po pandemii. Problemy, zaniechania, pytania do władz" to efekt pracy kilkunastoosobowego zespołu utworzonego przez te organizacje. Specjalistki, które nad nim pracowały zachęcają do kontaktu polityków, edukatorów, nauczycieli i wszystkich zainteresowanych, aby rozwijać propozycje naprawy systemu, zarówno doraźnie, jak w dłuższej perspektywie (kontakty - na końcu tekstu).

Wobec braku rządowych analiz, konsultacji i strategii postępowania w okresie nauki zdalnej "Stanowisko" staje się też apelem do MEN, parlamentarzystów i władz lokalnych o otwartą debatę nad polską edukacją.

"Polska edukacja w czasie i po pandemii. Problemy, zaniechania, pytania do władz". Stanowisko organizacji społecznych

Edukacja to jedna z dziedzin życia społecznego, które pandemia COVID-19 dotknęła najmocniej. To – obok ochrony zdrowia – najważniejsza usługa publiczna, dlatego powinna znaleźć się na liście priorytetów władz.

Uwaga rządzących, a także opinii publicznej, skupia się na ochronie zdrowia, problemach różnych sektorów gospodarki, a nawet otwieraniu stoków narciarskich. Więcej wiadomo o planach znoszenia ograniczeń działalności w innych branżach usługowych, niż w kluczowej usłudze publicznej, czyli edukacji.

Nie wiadomo też nic na temat strategii rządu na najbliższe miesiące – jakie warianty organizacyjne i programowe brane są pod uwagę i nad jakimi konkretnymi rozwiązaniami pracuje MEN. Nie istnieją oficjalne analizy sytuacji w szkołach, nie prowadzono też dotąd badań „straty edukacyjnej” związanej z zamknięciem szkół.

Edukacja zdalna trwać będzie jeszcze kilka kolejnych tygodni, co najmniej do 17 stycznia 2021 roku. Nie wiadomo, jak sytuacja epidemiczna wpłynie na organizację nauki w drugim semestrze. Nie oznacza to jednak, że nie należy już teraz intensywnie pracować nad możliwymi wariantami stopniowego powrotu do stacjonarnych i/lub hybrydowych form nauki dla określonych grup uczniów i placówek.

Pytamy więc o strategie, plany i konkretne działania, które powinny podjąć władze oświatowe – przede wszystkim na szczeblu centralnym, ale także wojewódzkim i lokalnym.

Oczekujemy bieżącej i pełnej informacji o tych działaniach, a także prowadzenia otwartej publicznej debaty na temat proponowanych rozwiązań. Postulujemy uwzględnienie głosu partnerów społecznych, w tym organizacji związkowych, samorządów lokalnych, a także wszystkich, których bezpośrednio dotyka obecny kryzys – dyrektorów, nauczycielek, uczennic i uczniów, ich rodziców oraz opiekunów.

(1) Edukacji zdalnej towarzyszy problem „znikania uczniów z systemu”

Tacy uczniowie i uczennice nie pojawiają się na lekcjach online, nie odrabiają prac domowych. Szkołom brakuje informacji, co się z nimi dzieje. Według ostatnich badań Centrum Cyfrowego jest to problem masowy. 48 proc. badanych nauczycieli zarówno szkół podstawowych, jak i liceów i techników wskazało, że w edukacji zdalnej nie uczestniczy co najmniej jedno z ich uczniów i uczennic. W szkołach branżowych ten problem jest jeszcze większy – wskazało na niego aż 58 proc. badanych.

Kolejny problem to „zdalni wagarowicze”, czyli osoby, które logują się na lekcje, ale wcale w nich nie uczestniczą.

• Czy wiemy, jaka jest skala zjawiska znikania uczniów z systemu?
• Co dzieje się z takimi uczniami i uczennicami?
• W jaki sposób szkoły monitorują ich sytuację?
• Na jakie wsparcie mogą liczyć nauczyciele i uczniowie ze strony władz oświatowych i państwa?
• Czy to nauczyciel/lki mają zajmować się poszukiwaniem zaginionego ucznia?

(2) Pogarsza się kondycja psychiczną dzieci, szczególnie najmłodszych

Eksperci i ekspertki, którzy wzięli udział w badaniu Fundacji Szkoła z Klasą dotyczącym zdrowia psychicznego uczniów, alarmują, że dzieci zgłaszających znaczne obniżenie nastroju, stany lękowe i myśli samobójcze jest znacząco więcej niż przed pandemią. 36 proc. badanych nauczycieli wskazało uzależnienie od telefonu/tabletu/internetu jako najpoważniejszy problem swoich uczniów i uczennic, a 47 proc. jako najczęściej wśród nich występujący.

Wydłużanie okresu edukacji zdalnej to także coraz dłuższa rozłąka dzieci z rówieśnikami, coraz dłuższe zamknięcie w domu, nawet jeśli w wielu miejscach organizowane są zajęcia sportowe czy pozalekcyjne w mniejszych grupach. Warto podkreślić, że edukacja zdalna przerwała również adaptację dzieci klas pierwszych w nowym środowisku szkolnym. Do dzieci docierają informacje o groźnej epidemii, przeżywają one stres związany ze strachem o zdrowie i życie najbliższych.

Przymus pracy z włączoną kamerą, brak bezpośredniego kontaktu z rówieśnikami i nauczycielami, praca pod presją czasu, mogą nasilać trudności rozwojowe i kryzysy psychiczne.

Zdaniem ekspertów (psychologów, psychiatrów, interwentów kryzysowych) w przypadku dzieci z niską samooceną lub tych, których problemy wiążą się z relacją z rodzicami/opiekunami doświadczenie edukacji zdalnej jest często traumatyczne. W przypadku edukacji zdalnej, szczególnie w sytuacjach, gdy nie prowadzi się lekcji na żywo, nie ma mowy o tym, by nauczycielka/el miała/ał szansę zaobserwować jakiekolwiek niepokojące sygnały i zgłosić je rodzicom/opiekunom.

Dzieci, które były objęte przed pandemią profesjonalną pomocą psychologiczną, często przerywały terapię ponieważ nie chciały, aby domownicy usłyszeli, o czym w czasie terapii rozmawiają. W wielu przypadkach nauczyciele i nauczycielki starają się wspierać swoich uczniów poprzez rozmowy online, spotkania z psychologiem czy organizowanie grup wsparcia. Może być jednak ono niewystarczające.

• Jakie działania są podejmowane na szczeblu centralnym, by dzieci otrzymały potrzebne im wsparcie psychologiczne?
• W jaki sposób szkoły i nauczyciele są wspierani przez władze oświatowe wszystkich szczebli w tym zakresie?

(3) Nauczyciele i nauczycielki nie dostają wsparcia (od MEN - 2 proc.)

Badania wskazują, że wielu z nich na takie wsparcie w ogóle nie może liczyć. Część nauczycieli uzyskuje je w kręgach koleżeńskich i od dyrekcji szkół. Według badań Centrum Cyfrowego z 52 proc. nauczycieli, którzy przyznali, że otrzymali wsparcie psychologiczne, aż 42 proc. pisze o wsparciu od swoich koleżanek i kolegów, MEN wymieniło tylko 2 proc. badanych.

Według ekspertów, nauczycielki/le są grupą zawodową narażoną na duże psychiczne obciążenia, szczególnie teraz, w czasie pandemii. Często to oni czują się również odpowiedzialni za pomoc uczniom/uczennicom w kryzysie - aż 75 proc. badanych twierdzi, że uczennice/owie zgłosiliby się do nich o pomoc.

• Jakie działania są podejmowane przez państwo i władze oświatowe, aby nauczyciele i nauczycielki mogli skorzystać z potrzebnego im wsparcia psychologicznego?
• Jak planują wesprzeć szkolnych psychologów i pedagogów, do których nauczyciele mogą mieć zaufanie i łatwy dostęp?

(4) Pandemia pogłębiła problemy z nierealistyczną, nadmiernie rozbudowaną i zbyt szczegółową podstawą programową

Przejście na naukę w formie zdalnej od samego początku ograniczyło możliwość realizacji przez szkoły wymagań zawartych w podstawie programowej, zarówno tej dla kształcenia ogólnego, jak i edukacji zawodowej. Nauka bez codziennego bezpośredniego kontaktu uczniów z nauczycielami i wychowawczyniami, a także bez wspólnej pracy w klasie jest dla większości trudnym wyzwaniem. Mimo wysiłków szkół i nauczycieli, którzy sami w szybkim tempie zdobywali cyfrowe umiejętności, powstają duże zaległości programowe.

Dobrym krokiem jest zapowiedź przygotowania przez MEN nowych zasad egzaminów, z ograniczeniem wymagań i liczby zadań, które będą musieli rozwiązać uczniowie. Młodzi ludzie i nauczyciele zgłaszają jednak zastrzeżenia do tych rozwiązań. Są one niewystarczające, a wcześniejsze zapowiedzi ograniczenia podstawy programowej na wszystkich przedmiotach i w stosunku do wszystkich uczniów, nie są na razie realizowane.

• Jakie działania zostały podjęte, by egzaminy zewnętrzne były adekwatne do możliwości przygotowania się do nich przez tegorocznych ósmoklasistów i maturzystów?
• W jaki sposób zostaną urealnione wymagania całej podstawy programowej dla wszystkich innych uczniów?

To nie jest nic nowego, krytyka podstawy programowej jest zgłaszana od lat przez wiele środowisk [poniżej wybór tekstów z OKO.press]

(5) Dla wielu uczniów w klasach 1-3 edukacja zdalna oznacza po prostu brak systematycznej nauki i utrudnioną socjalizację

Etap wczesnoszkolny to przygotowanie do dalszej nauki, to nauka szkoły, rówieśników, relacji z nauczycielami, nauka funkcjonowania w grupie i w szkole, o ćwiczeniu pisania, czytania, liczenia nie wspominając. Tego nie da się w większości zrealizować zdalnie. Prawidłowe nawyki związane z pisaniem, kształtują się w wyniku indywidualnej pracy z nauczycielką. Podobnie rozwój kompetencji matematycznych – one także wymagają osobistego kontaktu i wspierania w rozwiązywaniu pojawiających się problemów.

Forma zdalna ten bezpośredni stały kontakt i relacje społeczne w znacznym stopniu ogranicza.

• Jaki jest plan uruchamiania edukacji dla najmłodszych dzieci po feriach?
• Jakie warianty są brane pod uwagę?
• Jakie sposoby wspierania rodziców wypracowali nauczyciele i szkoły? Jak te doświadczenia zostaną wykorzystane w sposób systemowy?

(6) Edukacja zdalna prowadzi do pogłębiania się nierówności

Ze względu na różnice w kapitale kulturowym i edukacyjnym część uczniów i uczennic - nie tylko w Polsce - nie otrzymuje w domu koniecznego wsparcia w nauce. Znaczenie ma wykształcenie rodziców, ale również ich obecność w domu. Chodzi również o kapitał ekonomiczny – nie wszyscy rodzice mogą opłacić korepetycje czy zapewnić swoim dzieciom sprzęt potrzebny do edukacji zdalnej.

W raporcie Centrum Cyfrowego 36 proc. nauczycieli wskazuje, że braki sprzętowe to główny problem edukacji zdalnej.

Kolejnym jest jakość łącza internetowego – to dotyczy przede wszystkim mniejszych miejscowości (43 proc. nauczycieli, którzy w badaniach Centrum Cyfrowego wskazali problem z łączem uczniów jako główny, pochodzi z miejscowości poniżej 10 tys. mieszkańców). Problem pogłębiających się nierówności dotyka zwłaszcza rodzin i środowisk defaworyzowanych i w sposób nieuchronny zwiększa istniejące już wcześniej różnice w dostępie do edukacji.

Wykluczenie cyfrowe dotyczy nie tylko pojedynczych dzieci czy rodzin, ale często całych szkół, które były gorzej finansowane i zarządzane lub po prostu nigdy dotąd nie stawiały na edukację z wykorzystaniem nowych technologii.

• Jakie przyjęto sposoby monitorowania nierówności oraz strategie służące ich niwelowaniu?
• Jakie podjęto działania na rzecz wyrównywania szans w czasie edukacji zdalnej?
• Czy szkoły wiejskie z terenów o niskich wskaźnikach zachorowań na COVID-19 nie powinny być otwierane wcześniej niż te w dużych miastach i miejscach mocniej dotkniętych pandemią?

(7) Kompetencje cyfrowe uczniów często nie odpowiadają potrzebom zdalnej edukacji

Z badań Centrum Cyfrowego wynika, że dzieci i młodzi ludzie, choć biegli w obsłudze mediów społecznościowych oraz komunikatorów, nie potrafią często odebrać maila, wejść we wskazany link, wysłać załącznika, ani skorzystać z narzędzi pakietu Office. Warto zauważyć, że większość z powyższych umiejętności uczennice i uczniowie powinni wynieść z lekcji informatyki oraz innych przedmiotów.

Chętni nauczyciele na własną rękę zwiększają swoje kompetencje cyfrowe, ale wsparcie władz w tym zakresie jest niewystarczające. Przejście na zdalną edukację zmobilizowało wiele nauczycielek/li do podnoszenia swoich umiejętności w tym zakresie. Niektórzy robili to na własną rękę, inni mogli liczyć na wsparcie koleżanek i kolegów ze szkoły, bądź dyrekcji, jeszcze inni uczyli się nowych rzeczy poprzez sieci nauczycielskie na mediach społecznościowych.

Problemem jest również wielonarzędziowość edukacji zdalnej. Liczba narzędzi, którą nauczyciele musieli poznać w krótkim czasie była bardzo duża. Aż 68 proc. nauczycieli korzysta z 6 lub więcej narzędzi do edukacji zdalnej, nawet pomimo tego, że wiele szkół miało też dostęp do platform edukacyjnych, takich jak Microsoft Team czy Google Classroom.

• Czy prowadzone są badania poziomu kompetencji nauczycielek i nauczycieli oraz ich potrzeb szkoleniowych?
• Czy władze oświatowe (centralne i na szczeblu lokalnym) prowadzą takie analizy i co z nich wynika?
• Jakie zmiany w sposobie rozwijania kompetencji cyfrowych służących edukacji zostaną wprowadzone?

(8) Pandemia pokazała problemy z przywództwem na szczeblu centralnym oraz brak zaufania do dyrektorów, szkół i nauczycieli

Edukacja w czasach pandemii uwidoczniła istniejące wcześniej wady nadmiernie scentralizowanego systemu podejmowania decyzji, który utrudnia, a niekiedy nawet blokuje elastyczne reagowanie na sytuację pandemiczną w różnych miejscowościach i placówkach. Dyrektorzy i nauczyciele są obciążani odpowiedzialnością za sposób pracy szkoły, nie mają jednak możliwości podejmowania autonomicznych decyzji, np. o zamknięciu szkół lub przejściu na tryb hybrydowy.

W ubiegłych latach kuratoria dużo energii poświęcały na kontrolowanie tego, co się dzieje w szkołach. Teraz, w dobie kryzysu, nie widać systemowych wysiłków, by pomóc szkole, nauczycielom oraz ich uczennicom i uczniom (dopiero w ostatnich dniach zaczęto zbierać informacje o sytuacji w szkołach, w tym głównie działaniach nauczycieli/lek).

• Kiedy władze zamierzają przeanalizować strukturę zarządzania oświatą i wyciągnąć wnioski z obecnego kryzysu?
• Jak zmienić centralistyczny model zarządzania, oparty na odgórnie podejmowanych decyzjach i kontroli, na rozwiązania bardziej zdecentralizowane, oparte na zasadzie pomocniczości i zaufaniu do szkół oraz nauczycieli?

Źródła:

• Centrum Cyfrowe, Edukacja zdalna w czasie pandemii cz. I
• Centrum Cyfrowe, Edukacja zdalna w czasie pandemii cz. II
• „Zdalne nauczanie a adaptacja do warunków społecznych w czasie epidemii koronawirusa”. Warszawa 2020
• Wydział Pedagogiczny Uniwersytetu Warszawskiego, Edukacja zdalna w czasach COVID-19
• Fundacja Szkoła z Klasą, Zdrowie psychiczne uczniów i uczennic (w opracowaniu)
• "Dyrektorzy do zadań specjalnych. Edukacja zdalna w czasach izolacji", raport Instytutu Spraw Publicznych

Sygnatariusze:

• Edukacyjna Fundacja im. Romana Czerneckiego
• Fundacja Centrum Cyfrowe
• Fundacja Centrum im. Prof. Bronisława Geremka
• Fundacja Dajemy Dzieciom Siłę
• Fundacja Edukacyjna Przedsiębiorczości
• Fundacja im. Stefana Batorego
• Fundacja na rzecz Praw Ucznia
• Fundacja Pole Dialogu
• Fundacja Rozwoju Dzieci im. J. A. Komeńskiego
• Fundacja Szkoła z Klasą
• Federacja na rzecz Kobiet i Planowania Rodziny
• Grupa Ponton
• Instytut Psychologii Zdrowia Polskiego Towarzystwa Psychologicznego
• Instytut Spraw Publicznych
• Krytyka Polityczna (Stowarzyszenie im. Stanisława Brzozowskiego)
• Obywatele dla Edukacji
• Obywatele RP
• Polskie Stowarzyszenie im. Janusza Korczaka
• Przestrzeń dla Edukacji
• Stowarzyszenie Interwencji Prawnej
• Stowarzyszenie Umarłych Statutów
• Wielka Koalicja za Równością i Wyborem (WKRW)

Do polityków, edukatorów, nauczycieli i wszystkich zainteresowanych

Zachęcamy do korzystania z opracowanych przez nas wniosków, pytań i rekomendacji. Jeżeli jesteście Państwo zainteresowani szerszym komentarzem do tez zawartych w "Stanowisku", zapraszamy do kontaktu:

Aleksandra Czetwertyńska [email protected], Fundacja Centrum Cyfrowe

Iga Kazimierczyk [email protected], Fundacja Przestrzeń dla Edukacji

Agata Łuczyńska [email protected], Fundacja Szkoła z Klasą

Alicja Pacewicz [email protected], Fundacja Szkoła z Klasą

Aleksandra Saczuk [email protected], Edukacyjna Fundacja im. Romana Czerneckiego

Paulina Sobiesiak-Penszko [email protected], Instytut Spraw Publicznych