Jak odkryłam tajemnicę polskiej pomocy Ukrainie [MÓJ TEKST ROKU]

Poprosiliśmy autorów/autorki OKO.press, by wybrali jeden swój tekst lub podcast opublikowany w 2022 roku – najważniejszy, najtrudniejszy, najbardziej poruszający lub po prostu – we własnej ocenie – najlepszy.

Tekst Agnieszki Jędrzejczyk został opublikowany 30 października 2022 r.

Dlaczego to mój tekst roku?

Dziennikarz bardzo zacnej zagranicznej gazety zapytał mnie w kwietniu, kiedy skończy się polskie poparcie dla Ukrainy. Powiedziałam, że raczej się nie skończy – ruch pomocy jest oddolny i dobrze zorganizowany. Nie uwierzył mi. Napisał, że pomoc Ukrainie musi wygasnąć.

Wszyscy tak wtedy myśleli. Przyjęło się bowiem w Polsce mówić, że pomoc Ukrainie po 24 lutego wynikała “z odruchu serca”. Była “pospolitym ruszeniem”. “Falą”(!), która wygaśnie i wtedy “fala uchodźców” (!) z Ukrainy zostanie bez pomocy.

Tak mogłoby się wydawać nieuzbrojonemu oku, które najpierw zobaczyło tłumy ludzi niosące pomoc na dworcach i na granicy. A potem jakby tłumy mniejsze.

To, co rozpoznawaliśmy jako „tłumy”, to były grupy świetnie zorganizowanych ludzi

Opowieści w mikroskali, które zbierałam przez cały ten rok w cyklu “Na celowniku”, pokazują to dokładnie. Żadna “fala” i “pospolite ruszenie” – tylko sieć ludzi z umiejętnościami społecznymi i doświadczeniem. Ludzi, którzy już wcześniej, przed wojną Putina, działali razem a także opowiadali o tym innym (więc niezaangażowani wiedzieli, do kogo się zgłosić w razie potrzeby). Mieli zasięgi w sieciach społecznościowych i w lokalnych, nierządowych mediach. Ufali sobie i zbudowali kulturę zaufania i współpracy.

Włączyła we wspólną pracę innych, nawet o skrajnie różnych poglądach – bo była to sieć polityczna w najlepszym tego słowa znaczeniu: nastawiona na dobro wspólne a nie na budowanie kariery.

Ruch obrończyń praworządności i sądów od 2015 r. Aktywistek broniących praw osób LGBT i uchodźców na granicy białoruskiej. Bojowniczek o prawa kobiet, które wyszły na ulice miast i miasteczek w 2020 r. W pewnym momencie przestały protestować, ale nie przestały działać.

Wspierali je wierni i kochający mężczyźni (tak to odwróciła się patriarchalna narracja, że mężczyźni walczą, a kobiety robią im herbatę) – i to się działo w całej Polsce. I dlatego 24 lutego do pomocy ruszyła cała Polska. Zanim uchodźczynie z Ukrainy dotarły do Rybnika, Piotrkowa czy Swarzędza, tam już ludzie się zbierali, planowali, ustalali, co będzie potrzebne – i kto może to dać.

A magazyny w zaprzyjaźnionych sklepach czy warsztatach wypełniały się pomocą pod sufit, zanim władze samorządowe zorientowały się, że nie ma co oglądać się na rząd i wojewodów. Na granice jechały konwoje (kierowali mężczyźni) z pomocą i ulotkami wyjaśniającymi, gdzie się można schronić (kto w Ukrainie wiedział, gdzie jest Ostrowiec albo Konin?). Umiejętność robienia zrozumiałych ulotek została zaś przez kobiety wyćwiczona w czasie protestów obywatelskich.

Sieć działała lokalnie.,ale miała kontakty ponadregionalne. Bo jest to sieć 2.0, wykorzystująca internet. Umie więc rozgryźć naprawdę trudne problemy, potrafi bowiem zadać pytanie: „Kto będzie znał odpowiedź i jak go znajdę?”.

Ta sieć cały czas pracuje. Ludzie w tej sieci wiedzą, jak reagować na szczególne potrzeby – a nie każdemu dawać tyle samo i tak samo. Dziś ta pomoc jest bardziej wyspecjalizowana i trafia do tych, którzy naprawdę sami sobie nie poradzą. Jest mniej widoczna, ale nie “wygasła” i nie “opadła”. Aktywistki i aktywiści są często wykończeni pracą na trzech etatach (praca, dom, Ukraina), ale umieją przekazywać sobie zadania i organizować chwilę oddechu.

Opowieści o „zrywie” i „pospolitym ruszeniu” są niebezpieczne

Politykom na Zachodzie łatwo może przyjść do głowy, że ludzie w Polsce tylko „spontanicznie i z potrzeby serca” włączyli się w struktury pomocy, które stworzyło im państwo i rząd. A skoro polski rząd tak pięknie pomaga Ukrainie, to może odpuścimy mu trochę z tą praworządnością?

Polski fenomen spędza też sen z głowy Putinowi. Jego propaganda robi wszystko, by zakwestionować to, co w Polsce się dzieje. Bo jak to możliwe, że na Słowacji już 52 proc. obywateli niechętnych jest Ukrainie, w Czechach – 25 proc. a w Polsce – tylko 11 proc.? Mimo kryzysu i ogromnych publicznych nakładów, jakich wymaga pomoc Ukrainie? Mimo dziesięciu miesięcy wojny, która już się w telewizorze opatrzyła?

Rosyjska propaganda kolportuje po świecie wersję, że Polacy pomagają z takim zapałem Ukrainie, bo chcą zagarnąć Lwów i Zachodnią Ukrainę. Ta brednia sobie krąży i wielu się na nią nabiera. Bo nie opowiadamy tego, co naprawdę stało się w Polsce. Że Polki i Polacy zdobyli kompetencje, których nie ma ich państwo. Że wielu z nich żyje w opresji – DLATEGO chcą pomóc innym, kiedy świat im się wali na głowę.

Poniższy tekst pokazuje, jak powstała i działa sieć obywatelska, jest podsumowaniem projektu „Na celowniku” w 2022 r. Dołączony jest do niego raport analizujący zebrane informacje

Polska pomogła Ukrainie, bo PiS nie uważał na lekcjach fizyki. Raport OKO.press

Jak państwo PiS pomogło uchodźcom z Ukrainy? Prześladując i dręcząc aktywistów i aktywistki przeciwstawiających się jego poczynaniom. Dzięki tym naciskom wzmocniła się obywatelska sieć, która ruszyła na pomoc Ukrainie 24 lutego. Raport OKO.press odnotowuje ważną zmianę społeczną

Nie był to niewątpliwie zamiar PiS – uruchamiając w 2017 roku aparat represji przeciwko aktywistkom i aktywistom broniącym praworządności, potem zaś praw osób LGBT+ i kobiet, a także niosącym pomoc uchodźcom na granicy polsko-białoruskiej, aparat państwa chciał wypchnąć obywateli ze sfery publicznej i zmusić ich do milczenia.

Relacje o obywatelach atakowanych przez państwo zbieraliśmy w OKO.press od połowy 2021 roku. Rozmawialiśmy z aktywistami i aktywistkami z dużych miast i z mniejszych miejscowości. Cykl nazwaliśmy NA CELOWNIKU, bo cechą dokumentowanego przez nas nacisku było to, że na podstawie odgórnych decyzji państwo namierza i atakuje konkretne osoby albo całe środowiska.

Udało się nam dzięki temu opisać ten nowy typ nacisku: masowy, wykorzystujący cały aparat państwa.

Opisaliśmy to tu:

„NIEDZIELA CIĘ ZASKOCZY” to cykl OKO.press na najspokojniejszy dzień tygodnia. Chcemy zaoferować naszym Czytelniczkom i Czytelnikom „pożywienie dla myśli” – analizy, wywiady, reportaże i multimedia, które pokazują znane tematy z innej strony, wytrącają nasze myślenie z utartych ścieżek, zaskakują właśnie

SLAPP po polsku

Nie było to klasyczny SLAPP, czyli znane na całym świecie postępowania sądowe wytaczane w celu zablokowania aktywności obywatelskiej (strategic lawsuit against public participation), gdzie stawką są ogromne kary (pieniężne i pozbawienia wolności).

PiS stworzył coś, co w OKO.press nazwaliśmy „SLAPP-em po polsku” – zmasowanym, ale stosunkowo łagodnym naciskiem całego aparatu państwa: policji, prokuratury, sanepidu, TVP, mediów rządowych, trolli internetowych. Aktywiści atakowani byli sprawami o wykroczenia, czasem karnymi, gdzie kary są niskie, ale procedury uciążliwe i czasochłonne.

W 2021 roku wiedzieliśmy już, że nacisk PiS nie przynosi efektów: zamiast wycofywać się do sfery prywatnej, ludzie się organizują. Wychodzą poza tradycyjne środowiska rodzinno-zawodowe, nawiązują kontakty ponadregionalne, zdobywają nowe kompetencje społeczne. Działo się to przede wszystkim w mniejszych miejscowościach i dlatego wydawało się to nam ważną zmianą.

Rodowody niepokornych

Rok 2022, w którym dalej prowadziliśmy nasz projekt NA CELOWNIKU, pokazał, do czego to doprowadziło. Wojna w Ukrainie przerwała na chwilę zbieranie relacji o prześladowaniach przez polską policję i prokuraturę: wydawało się to trochę nie na miejscu, gdy w sąsiednim kraju Rosja równa z ziemią kolejne miasta.

Ale kiedy OKO.press zaczęło opisywać, jak organizowana jest w Polsce pomoc dla Ukrainy, okazało się, że w punktach pomocy są bohaterowie naszych tekstów. Są i działają – a często to oni pierwsi ruszali do akcji.

Jak powiedziała nam aktywistka z Przemyśla, “wiesz, na początku trzeba było wiedzieć, jak się podzielić robotą, a my to umieliśmy. Ale do pomocy rzuciło się całe miasto”.

Jak to powiedziała ostatnio Ursula von der Leyen: „To niesamowite, jak Polacy otworzyli swe serca i swe domy dla uchodźców. Fantastyczna gościnność Polaków!”.

Na poligonie – od 2016 roku

Tego fenomenu nie da się wyjaśnić bez sieci obywatelskiego oporu. Była ona tylko częścią oddolnego ruchu pomocy, ale częścią jakościowo znaczącą, zwłaszcza na początku.

Ludzie, którzy znali się z protestów z lat 2016-2021, którzy wspólnie je organizowali, skrzykiwali się 24 lutego natychmiast. Zakładali tabelki w Google’u do wpisywania, co jest uchodźcom z Ukrainy potrzebne, i kto może to dać. Dzielili się zadaniami, wymieniali pomysłami na rozwiązanie problemów.

Działo się to w całej Polsce, zwłaszcza w mniejszych miejscowościach – w dużych miastach do akcji ruszały machiny samorządowe.

Swarzędz, Piotrków, Konin, Przemyśl, Ostrowiec Świętokrzyski, Wodzisław Śląski, Rybnik, Iława...

Relacje były podobne: akcja zaczynała się natychmiast, 24 lutego. Zamiast oszołomienia i przerażenia, na jakie zapewne liczył Putin, było działanie.

• „Zaczęłyśmy pierwsze, bo wiedziałyśmy, jak się to robi. Ale za nami poszli inni i ta cała kula śnieżna zmotywowała do szybszego działania samorząd" (Aleksandra Filipiak ze Swarzędza).
• „I ruszyłyśmy do działania. Dla Strajku Kobiet to zupełnie naturalne. Ja dodatkowo mam doświadczenie z pomagania na granicy polsko-białoruskiej, z Usnarza jeszcze" (Hanna Kustra z Rybnika)
• „To dla mnie ogromna satysfakcja. Wodzisław jest małym miastem, a daliśmy radę. O Warszawie większość uchodźców z Ukrainy słyszała, a o nas kto? Może klub Odra Wodzisław obił się im o uszy” (Agnieszka Gonsior, Wodzisław Śląski).

Liderka Ogólnopolskiego Strajku Kobiet z Iławy Dominika Kasprowicz mówi teraz OKO.press:

Sieć włączała osoby, które „znały się z protestów”, a potem kolejne – bo, co powtarza się w różnych relacjach, polityczne emblematy szybko się chowa (sieć składająca się w dużej mierze z kobiet, nastawiona jest na efekty, a nie na autopromocję). Kontakty w lokalnych mediach i zbudowane już zasięgi w sieciach społecznościowych pozwoliły zwrócić się do sąsiadów. Kontakty z urzędnikami (zawiązywane przy okazji poprzedniej aktywności publicznej) ułatwiały nacisk na samorząd, by uruchomił swoje zasoby.

Poziom wzajemnego zaufania był tak duży, że ludzie nie wahali się podawać do publicznych tabelek swoich danych z informacją, ile osób są w stanie przyjąć. Zadania były dzielone, sieć się rozrastała i łączyła z innymi ogniwami – z organizacjami pozarządowymi. Ogarniała ludzi o skrajnie różnych poglądach politycznych.

Na seminarium Fundacji Batorego o stanie polskiego społeczeństwa obywatelskiego, zorganizowanym 27 października 2022, Marta Rawłuszko z Instytutu Stosowanych Nauk Społecznych PAN ujęła to tak: „Każda fala aktywizmu zwiększa szansę na kolejną. Ludzie się angażują, bo wiedzą, że umieją, że mogą. Sztafeta mobilizacji społecznej się wydłuża. Jedni robią sobie przerwę, inni – dołączają. Poza tym mobilizacja nie dotyczy tylko wielkich miast".

Michał Kotnarowski z Instytutu Filozofii i Socjologii PAN zapowiada, że 10. runda Europejskiego Sondażu Społecznego (zakończona w czerwcu) zwiastuje skok w deklaracjach aktywizmu o 20 punktów procentowych – z dotychczasowych 23-26 proc. „Coś się zmieniło – coś się z Polakami stało” – mówił na seminarium w Fundacji Batorego (publikacja badań planowana jest za miesiąc).

Wielu ludzi musi działać – protesty w obronie demokracji nie były sprawą życia i śmierci. Dlatego były ważne

Obywatelski ruch, o którym tu piszę, to maleńka cząstka uruchomionej 24 lutego aktywności społecznej. Do pomocy rzucili się wszyscy. Warto jednak zauważyć, że kompetencje sieci wziętych „na celownik” przez władzę były naprawdę kluczowe.

Polskie społeczeństwo obywatelskie powstawało przez dziesięciolecia w odpowiedzi na krytyczne zaniedbania państwa. Ludzie musieli się organizować, aby:

• zapewnić pomoc osobom z niepełnosprawnościami i chorującymi;
• zapewnić lepszą edukację swoim dzieciom;
• zapobiegać dewastacji środowiska w najbliższym otoczeniu.

Jak mówiła pochodząca z bardzo małej miejscowości uczestniczka jednego ze spotkań regionalnych rzecznika praw obywatelskich Adama Bodnara z 2017 roku, „mam dziecko z niepełnosprawnością, a teraz mąż się rozchorował – nie miałam innego wyjścia, jak założyć organizację”.

Pandemia przyczyniła się do rozbudowy kolejnych struktur obywatelskiej samopomocy. Po prostu lokalne społeczności bez tego nie przetrwałyby lockdownu. Wiele z tych sieci działa dalej (np. w Piotrkowie Trybunalskim działa teraz jako sieć zbierająca potrzeby osób w trudnej sytuacji i szukająca rozwiązań).

Ludzie włączeni w te aktywności nie wahali się potem nieść pomoc Ukrainie.

Ci ludzie działali nie tyle bez pomocy państwa (czy z pomocą niewystarczającą), ale wbrew temu państwu. W tę aktywność zaangażowało się młode pokolenie, które z różnych przyczyn kwestionowało zastany porządek.

Oni wszyscy nie musieli działać. Los dał im wybór, to nie była kwestia życia i śmierci. Swą aktywność podejmowali w ramach czasu wolnego, który mieli. I nauczyli się, jak się wspólnie działa.

III zasada dynamiki Newtona, czyli akcja i reakcja

Systemowy nacisk władzy PiS na nich zaczął się w 2017 roku. Zebraliśmy na to dość dowodów (patrz – raport za 2021 rok), by uznać, że jesienią tamtego roku PiS postanowił zrobić porządek z protestującymi w obronie praworządności. A dalej już poszło.

Dla sieci współpracy znowu najważniejsze było to, co działo się w mniejszych miejscowościach. Aktywiści decydowali, czy wspólnie jechać na protesty do większych miast, czy protestować u siebie – często wybierali to drugie, znacznie trudniejsze rozwiązanie. Trudniej jest bowiem protestować w małej grupie, na oczach sąsiadów i policjantów, których na co dzień spotykasz w sklepie albo w szkole, do której chodzą wasze dzieci.

Fale represji – legitymowania, śledztw o napisy na chodniku i koszulki z napisem „Konstytucja” na pomnikach – uczyły procedur i kończyły się nawiązaniem kontaktów z prawnikami, którzy pomagali pro bono.

Ruchy obywatelskie nie ograniczały się od 2016 roku do protestów. To były także organizowane lokalnie spotkania z prawnikami i znanymi aktywistami. Służyły do promowania wartości zawartych w Konstytucji (ten oddolny ruch edukacyjny był tak powszechny, że Konstytucja, dokument do tej pory papierowy, stała się powszechnie znana i jest teraz często cytowana). Na tych spotkaniach ludzie się rozpoznawali jako aktywni obywatele i tak tworzyła się nowa norma społeczna, że wypada się zaangażować. Dla mniejszych miejscowości ma to kluczowe znaczenie. Przecież tu nikt nie jest anonimowy.

Młodzi aktywiści z kolei mówili OKO.press, że dla nich punktem zwrotnym było to, co władza robiła z przyrodą (protesty przeciwko polowaniom) i haniebne ataki na środowiska LGBT+. Protesty w obronie Margot i policyjna akcja w nocy z 7 na 8 sierpnia 2020 roku w Warszawie, odbiły się echem w całym kraju. Młodzi ludzie wychodzili protestować, poznawali się i wspólnie mierzyli się z policją. Uczyli się szukać pomocy – w tym wypadku pomocy prawnej.

Potem przyszedł Strajk Kobiet, który zmienił kraj politycznie i społecznie.

Znów ważne było to, co działo się w mniejszych miejscowościach. Policja szacowała, że w szczycie protestów na ulice wyszło pół miliona osób. W miejscowościach takich jak Sokołów Podlaski czy Lubartów były to pierwsze niereligijne zgromadzenia publiczne w życiu tych społeczności. 200, 300, 1000 osób, które się wtedy po raz pierwszy zobaczyły i rozpoznały.

I potem, choć policyjne represje sprawiły, że protesty wygasły, to sieć się już zawiązała. A ponieważ policja kierowała do sądów wobec organizatorek i najważniejszych aktywistek sprawy o wykroczenia, pojawiali się prawnicy z pomocą. Dziewczyny nawiązywały kontakty z kobietami z innych miejscowości, uczyły się radzić sobie z naciskiem państwa.

Ogólnopolski Strajk Kobiet dosyć szybko przekształcił się w działającą lokalnie, ale naradzającą się centralnie strukturę, prowadzącą różne projekty wzajemnego wsparcia i rozpoznawania potrzeb, ale także wchodzącą we współpracę z samorządami. Zdobyte tak umiejętności okazały się kluczowe 24 lutego 2022 roku.

Było jeszcze coś, o czym aktywiści mówią niechętnie: sprawa granicy polsko-białoruskiej i dziejącego się tam moralnego zła. Dla wielu to, że przedstawiciele polskiego państwa wypychają ludzi przez druty na Białoruś, było wstrząsem. Jeszcze gorsze było to, że znacząca część społeczeństwa popierała taką politykę władz.

Na granicy uchodźcom pomagali nieliczni. Pozostali żyli w przekonaniu, że nie sprostali wyzwaniu, że zawiedli. Ale to nieprawda.

Jeśli zapytać organizatorki pomocy dla Ukrainy o ich wcześniejsze doświadczenia, często okazuje się, że wcześniej brały udział albo współorganizowały transporty z pomocą dla uchodźców na polsko-białoruskiej granicy. Wtedy zdobywały wiedzę, jak ustalić, co jest naprawdę potrzebne, jak to przewieźć.

W styczniu i lutym 2022 roku wielu aktywistów żyło w przekonaniu, że zrobiło za mało. Że można było więcej. I pokazali, na co ich stać.

Robiony we wrześniu sondaż OKO.press potwierdza te obserwacje: w pomoc Ukraińcom mocniej zaangażowani są zwolennicy opozycji.

Na podstawie zebranych przez nas materiałów stawiamy tezę, że im było pomagać troszkę łatwiej: po prostu wiedzieli, jak się to robi. Konfrontacja z państwem PiS była dla nich jak dobre ćwiczenia na poligonie.

Nacisk trwa

Czytelnik mógłby pomyśleć, że po tym wszystkim państwo PiS nie będzie co prawda aktywistom dziękować, ale przynajmniej im odpuści. Tak jednak nie jest.

Choć większość spraw aktywiści nadal wygrywają przed sądami, to wiele z nich ciągle się toczy. I wciąż zabiera czas.

Zdarzają się wyroki skazujące, uchylane po długotrwałej procedurze przed sądem II instancji, albo nawet przed Sądem Najwyższym.

• Aktywistka z Ostrowca Świętokrzyskiego została ukarana karą 32 godzin prac społecznych za happening w obronie praw kobiet, który zrealizowała w 2021 roku. Jest to nowy, niebezpieczny sygnał – bo kara dotyczy osoby, która większość wolnego czasu poświęca na działalność publiczną. Chodzi więc tutaj o to, by tej aktywności poniechała.
• Sanepid w Lubartowie nadal ściga młodą kobietę, która współorganizowała protest kobiet w 2020 roku. Trwa ustalanie, czy demonstracja ta nie doprowadziła do zwiększenia ryzyka sanitarnego – jeśli tak, Sanepid może nałożyć ściąganą natychmiast karę 30 tys. zł. Ale czy i kiedy to zrobi, nie wiadomo.
• Sprawa z 2021 roku, sprzed wybuchu wojny, o nazwanie policjanta po cywilnemu „łajzą" i „chamem” w czasie akcji ratunkowej uchodźców topiących się na bagnach, zakończyła się wyrokiem skazującym na 1 tysiąc złotych grzywny (w I instancji).

• Sprawa o hasło „Jebać PiS”, powtórzone za tłumem przez aktywistkę na proteście w Gdańsku w 2020 roku, trwa nadal – do rozstrzygnięcia jej wyznaczony został asesor, wskazany przez neo-KRS. O tym więc, co można mówić na temat PiS, ma decydować sędzia, zależny od PiS. Po wniosku obrony o wyłączenie asesora, sąd od czterech miesięcy zastanawia się, co dalej.

Aktywiści pytani o stan spraw mówią nam: „Znowu wczoraj coś przyszło do skrzynki. Pewnie kolejna sprawa”. Wszystko to dowodzi, że PiS nie zorientował się, jakie społeczeństwo obywatelskie stworzył i jak przyczynił się do pomocy Ukrainie. Dalej robi to, co sobie umyślił.

Cały nasz raport Polska na celowniku pomaga Ukraninie – raport 2022 (wersja angielska: Slapp IN_THE_CROSSHAIRS 2022_RAPORT)

„Na celowniku” to pilotażowy projekt OKO.press, Archiwum Osiatyńskiego. W 2022 roku wspierał nas amerykański German Marshall Fund. W 2021 roku – norweska Fundacja Rafto.